Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 lipca 2013 r. (sygn. akt SK 9/10, Dz. U. z 2013 r. poz. 905)”art. 75 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości odstąpienia przez sąd od zarządzenia wykonania kary w sytuacji, gdy wobec skazanego ponownie orzeczono karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, jeżeli przemawiają za tym szczególne względy, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”. Trybunał Konstytucyjny uznał za niekonstytucyjny obligatoryjny charakter zarządzenia wykonania kary w przypadku, gdy wobec skazanego ponownie orzeczono karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Wówczas, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, sąd powinien mieć możliwość rozważenia innych przesłanek niż tylko te wskazane w art. 75 § 1 k.k. i ewentualnie odstąpienia od zarządzenia wykonania kary w przypadku, gdyby przemawiały za tym szczególne okoliczności. We wskazanym wyroku Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 75 § 1 k.k. traci moc obowiązującą z upływem 18 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw.

Omawiana uchwała z dnia 27 marca 2014 roku zapadła w odpowiedzi na pytanie prawne o możliwość niezastosowania art. 75 § 1 k.k. przed upływem okresu 18 miesięcy od daty ogłoszenia wyroku TK w Dzienniku Ustaw. Poruszony w niej problem dotyczy jednak kwestii ogólniejszej, a mianowicie odpowiedzi na pytanie czy sąd może nie zastosować przepisu uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z ustawą zasadniczą, mimo że uchylenie jego mocy obowiązującej odroczono w czasie na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji RP?

W omawianej uchwale Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że określona w art. 190 ust. 3 Konstytucji RP kompetencja Trybunału Konstytucyjnego do czasowego odroczenia wejścia w życie konsekwencji wydanego wyroku odnosi się wyłącznie do skutku derogacyjnego. Nie dotyczy natomiast samego uznania określonej normy za niekonstytucyjną. Oznacza to, że w zakresie dotyczącym niekonstytucyjności art. 75 § 1 k.k. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 lipca 2013 r. uzyskał charakter orzeczenia ostatecznego i powszechnie obowiązującego z chwilą jego ogłoszenia (arg. ex. art. 190 ust. 1 w zw. z ust. 3 in principio Konstytucji RP). Konsekwencją uznania przez Trybunał Konstytucyjny za niekonstytucyjny określonego zakresu zastosowania art. 75 § 1 k.k. jest uchylenie w tym właśnie zakresie domniemania konstytucyjności normy prawnej wynikającej z tego przepisu (domniemanie to jest wiążące dla wszystkich organów władzy publicznej, w tym sądów, i ma swoje uzasadnienie w zasadzie trójpodziału władzy).

Sąd Najwyższy wskazał, iż w przypadku ustalenia niezgodności z Konstytucją normy ustawowej, która nie jest już objęta domniemaniem konstytucyjności, sąd zobowiązany jest uwzględnić, przy ewentualnym zastosowaniu reguły lex superior, potrzebę ochrony tych wartości konstytucyjnych, które stały u podstaw odroczenia przez Trybunał Konstytucyjny skutku derogacyjnego, a także ocenić ewentualne konsekwencje zastosowania oraz niezastosowania w konkretnej sprawie normy prawnej uznanej za niekonstytucyjną w odniesieniu do wszystkich regulacji konstytucyjnych. Biorąc pod uwagę te wszystkie okoliczności, sąd zobligowany jest podjąć rozstrzygnięcie, które w sposób najpełniejszy będzie realizowało wartości konstytucyjne, także te, ze względu na które Trybunał Konstytucyjny podjął decyzję o odroczeniu skutku derogacyjnego. Należy bowiem mieć na uwadze, że decyzję tę Trybunał Konstytucyjny podejmuje, kierując się potrzebą ochrony innych wartości konstytucyjnych, które mogą być zagrożone przez natychmiastowe uchylenie niekonstytucyjnej normy. Trybunał Konstytucyjny uznaje, że w ogólnym bilansie ochrona tych innych wartości przeważa i usprawiedliwia tolerowanie skutków stosowania niekonstytucyjnej normy. Prowadzi to do wniosku, że jako zasadę należy przyjąć obowiązek stosowania normy prawnej uznanej przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z Konstytucją RP w okresie odroczenia skutku derogacyjnego. Mogą się nawet zdarzyć przypadki, gdy powód, dla którego doszło do odroczenia skutku derogacyjnego niekonstytucyjnej normy prawnej, będzie tak istotny, że praktycznie wykluczy możliwość pominięcia takiej normy w rozstrzygnięciu konkretnej sprawy. Uzależnione jest to od rangi wartości konstytucyjnych, ze względu na które Trybunał Konstytucyjny uznał za konieczne odroczenie skutku derogacyjnego.

W wyjątkowych sytuacjach sąd, rozstrzygając w konkretnej sprawie, może dojść do wniosku, że owo wyważenie wartości konstytucyjnych, które uzasadniało decyzję Trybunału Konstytucyjnego o odroczeniu skutku derogacyjnego w odniesieniu do niekonstytucyjnej normy, prowadzić będzie do odmiennej oceny skutków ewentualnego niestosowania lub zastosowania niekonstytucyjnej normy prawnej, w szczególności z uwagi na uwzględnienie innych jeszcze zasad i norm konstytucyjnych, które nie były brane pod uwagę przez Trybunał Konstytucyjny. Uzasadniać to będzie pominięcie w podstawie rozstrzygnięcia normy ustawowej uznanej za niezgodną z Konstytucją mimo braku utraty przez tę normę mocy obowiązującej.

Odnosząc powyższe zasady do kwestii stosowania art. 75 § 1 k.k., w zakresie, w jakim wynika z niego bezwzględny obowiązek zarządzenia wykonania kary w przypadku popełnienia przez skazanego przestępstwa umyślnego, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności, co wyklucza możliwość oceny innych szczególnych okoliczności uzasadniających odstąpienie od tego zarządzenia, SN stwierdził, że po wydaniu przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z dnia 17 lipca 2013 r. ustało w tym zakresie domniemanie konstytucyjności, choć norma prawna wynikająca z art. 75 § 1 k.k. także w tej części zachowała swoją moc obowiązującą. Sąd może więc w tym wypadku dokonać własnej oceny, czy dopuszczalne jest na zasadzie lex superior pominięcie, przy rozstrzyganiu konkretnej sprawy, normy wynikającej z treści art. 75 § 1 k.k. w tym zakresie, w jakim ustało domniemanie konstytucyjności. Oceny tej powinien dokonać, mając na względzie z jednej strony przyczyny owej niekonstytucyjności określone w wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w postaci potencjalnego naruszenia prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), a także sprawiedliwość i racjonalność decyzji o zarządzeniu wykonania kary oraz spełnienie wymogów wynikających z zasady proporcjonalności, która w prawie karnym przejawia się w traktowaniu środków represyjnych jako ultima ratio, zaś z drugiej strony powody, dla których Trybunał Konstytucyjny odroczył skutek derogacyjny w pkt II wyroku. Możliwość pominięcia, na zasadzie lex superior, niekonstytucyjnej normy wynikającej z treści art. 75 § 1 k.k., zachodziłaby wówczas, gdyby ewentualne zastosowanie tej normy groziło poważniejszymi naruszeniami wartości konstytucyjnych niż jej niezastosowanie.

Przygotował: adwokat Mariusz Zelek