Stan faktyczny, który stał się podstawą do rozważań Sądu Najwyższego – Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w uchwale składu 7 Sędziów z dnia 12 czerwca 2014 roku (II PZP 1/14), objęty był jeszcze Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 roku w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (zwane dalej także: „Rozporządzeniem z 2002 roku”), które zostało uchylone z dniem 01 marca 2013 roku na mocy Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dni 29 stycznia 2013 roku w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (zwanego dalej także: „Rozporządzeniem z 2013 roku”). Jednakże § 16 aktualnego Rozporządzenia z 2013 roku, niemalże identycznie jak i § 9 dotychczasowego Rozporządzenia z 2002 roku, stanowi, że za nocleg podczas podróży zagranicznej pracownikowi przysługuje zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem, w granicach limitu określonego w poszczególnych państwach w załączniku do rozporządzenia (ust.1), a w razie nieprzedłożenia rachunku za nocleg, pracownikowi przysługuje ryczałt w wysokości 25% w/w limitu (ust.2). Przepisów tych jednak nie stosuje się, jeżeli pracodawca lub strona zagraniczna zapewniają pracownikowi bezpłatny nocleg (ust.4). Rozporządzenia te zostały wydane na podstawie art. 775 § 2 Kodeksu pracy. Należy zatem stwierdzić aktualność rozważań SN mimo zmiany rozporządzenia.
To właśnie określenie „bezpłatny nocleg” leżało u podstaw pytania prawnego skierowanego do Sądu Najwyższego.
SN jednoznacznie stwierdził w tej uchwale, że zapewnienie pracownikowi – kierowcy samochodu ciężarowego odpowiedniego miejsca do spania w kabinie tego pojazdu podczas wykonywania przewozów w transporcie międzynarodowym nie stanowi zapewnienia przez pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 Rozporządzenia z 2002 roku (obecnie § 16 ust. 4 Rozporządzenia z 2013 roku), co sprawia, że pracownikowi przysługuje zwrot kosztów noclegu na warunkach i w wysokości określonych w przedmiotowym rozporządzeniu i załączniku do niego albo na korzystniejszych warunkach i wysokości, określonych w umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy lub innych przepisach prawa pracy.
Według Sądu Najwyższego, zapewnienie przez pracodawcę odpowiedniego miejsca do spania w kabinie samochodu ciężarowego, czyli wyposażenie samochodu w odpowiednie urządzenia (leżankę, klimatyzację, ogrzewanie itp.) pozwala na wykorzystanie przez kierowcę w samochodzie dobowego (dziennego) odpoczynku, ale nie oznacza już zapewnienia bezpłatnego noclegu i w konsekwencji uprawnia pracownika do otrzymania od pracodawcy zwrotu kosztów noclegu, co najmniej na warunkach i w wysokości określonych w § 9 Rozporządzenia z 2002 roku (obecnie § 16 Rozporządzenia z 2013 roku).
Takie rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego nie budziłoby żadnych wątpliwości, gdybyśmy nie wzięli pod uwagę, że w polskim porządku prawnym istnieje także bezpośrednio stosowane Rozporządzenia WE nr 561/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 roku w sprawie harmonizacji niektórych przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego. Art. 8 ust. 8 tego rozporządzenia stanowi bowiem, że jeżeli kierowca dokona takiego wyboru, dzienne okresy odpoczynku i skrócone tygodniowe okresy odpoczynku poza bazą można wykorzystywać w pojeździe, o ile posiada on odpowiednie miejsce do spania dla każdego kierowcy i pojazd znajduje się na postoju. Właśnie na określeniu „odpowiednie miejsce do spania” opierały dotychczas swoje argumenty spółki transportowe, nie płacąc ryczałtu kierowcom w sytuacji, gdy zapewniali odpowiednie wyposażenie kabin w samochodach.
Należy zatem stwierdzić pewną rozbieżność między brzmieniem rozporządzenia WE a Rozporządzenia z 2002, a następnie z 2013 roku. Jednakże Sąd Najwyższy rozstrzygnął jakiekolwiek wątpliwości, kategorycznie stwierdzając, że kierowcom należy się zwrot kosztów noclegu, również w przypadku gdy mają oni możliwość odbycia noclegu w kabinie ciężarówki.
W uzasadnieniu uchwały SN znajdziemy także historię podejścia polskiego prawa do zwracania kosztów podróży kierowcom transportu międzynarodowego. Zanim bowiem nowelizacją z dnia 12 lutego 2010 roku zmieniono Ustawę z dnia 16 kwietnia 2004 roku o czasie pracy kierowców i wprowadzono do niej art. 21a, który nakazuje od dnia 3 kwietnia 2010 r. traktować podróże kierowców transportu międzynarodowego jako podróże służbowe w rozumieniu art. 775 § 1 Kodeksu pracy, Sąd Najwyższy utrzymywał (uchwała składu 7 sędziów z dnia 19 listopada 2008 roku, II PZP 11/08), iż kierowca transportu międzynarodowego odbywający podróże w ramach wykonywania umówionej pracy i na określonym w umowie obszarze, jako miejsce świadczenia pracy, nie jest w podróży służbowej w rozumieniu Kodeksu pracy.
SN podkreślił, że m.in. celem jego rozważań jest doprowadzenie do sytuacji, gdy pracodawca będzie wiedział, czy inwestycje w dodatkowe wyposażenie kabiny samochodu uwolnią go od obowiązku zwrotu kosztów noclegu a pracownik będzie świadomy, jakie świadczenia mu rzeczywiście przysługują.
Wydaje się także, że zagadnienie będące przedmiotem niniejszego opracowania powinno skłaniać także pełnomocników obsługujących spółki transportowe do zwrócenia szczególnej uwagi na poruszaną tematykę przy okazji tworzenia układów zbiorowych pracy, regulaminów wynagradzania albo umów o pracę, jeśli dany pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania. Oczywiście warunki zwrotu kosztów wskazane w tych dokumentach nie mogą być gorsze aniżeli warunki określone w załączniku do Rozporządzenia z 2013 roku.
Przygotowała: Adwokat Anna Zagierska