W dniu 9 października 2014 roku opublikowano opracowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego projekt ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Proponowane zmiany są relatywnie obszerne i dotyczą głównie problematyki dozwolonego użytku oraz zagadnień tzw. utworów osieroconych, dotychczas niemalże w ogóle nie uregulowanych w prawie polskim.
Omawiany projekt ustawy zawiera przepisy mające na celu wdrożenie następujących dyrektyw:
1) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/77/UE z dnia 27 września 2011 roku dotyczącą zmiany dyrektywy 2006/116/WE w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych (Dz. U. UE L 265 z 27.09.2011, s. 1) – w całości,
2) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/28/UE z dnia 25 października 2012 roku w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych (Dz. U. UE L 299 z 27.10.2012, s. 5) – w całości,
3) dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 roku w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (Dz. U. polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, s. 230) – w części,
4) dyrektywy 2006/115/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 roku w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej (wersja ujednolicona) (Dz. U. UE L 376 z 27.12.2006, s. 28) – w części.
Projektowana ustawa realizuje zasadniczo dwa cele:
1) rozszerzenie i doprecyzowanie możliwości korzystania z utworów w ramach dozwolonego użytku,
2) uregulowanie w prawie polskim problematyki tzw. utworów osieroconych, głównie w zakresie ustalania ich statusu oraz możliwości legalnej eksploatacji.
O ile regulacje umożliwiające dozwolony użytek utworów w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych są obecne od momentu jej wejścia w życie, to już brak niemalże jakichkolwiek przepisów traktujących o drugim z obszarów tematycznych, których dotyczy projekt ustawy. Warto zatem zarysować właśnie to drugie zagadnienie.
W ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (UPAPP) proponuje się m.in. dodanie w Rozdziale 3 ustawy Oddziału 5 zatytułowanego „Korzystanie z utworów osieroconych” (art. 355 – 359 UPAPP). W myśl projektowanego art. 355 ust. 3 UPAPP utworami osieroconymi mają być:
1) utwory wyrażone słowem oraz utwory innego rodzaju włączone do egzemplarzy utworów słownych,
2) utwory audiowizualne, a także utwory zamówione lub włączone do utworów audiowizualnych lub utrwalone na wideogramach, w zakresie korzystania z utworu audiowizualnego lub wideogramu w całości,
3) utwory utrwalone na fonogramach
– znajdujące się w zbiorach podmiotów, o których mowa w ust. 1, jeżeli uprawnieni, którym przysługują autorskie prawa majątkowe do tych utworów w zakresie pól eksploatacji wymienionych w ust. 1, nie zostali odnalezieni pomimo przeprowadzenia starannych poszukiwań.
Podmiotami, o których mowa w ust. 1 omawianego przepisu są archiwa, szkoły i inne placówki tworzące system oświaty, uczelnie, biblioteki i muzea, a także pozostałe instytucje kultury, których statutowym zadaniem jest gromadzenie, ochrona i upowszechnianie zbiorów dziedzictwa filmowego i fonograficznego oraz publiczne organizacje radiowe i telewizyjne. Polami eksploatacji wymienionymi w tym przepisie są zwielokrotnianie oraz udostępnianie publicznie w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Z uzasadnienia projektu ustawy wynika, że w zbiorach polskich instytucji kultury znajduje się znaczna liczba dzieł osieroconych o różnych charakterze (literackich, plastycznych, fotograficznych, muzycznych, audiowizualnych). Tylko w zbiorach Biblioteki Narodowej pozycji takich jest ok. 300 tysięcy, a istotna ich część stanowi dorobek polskiej prasy podziemnej z czasu II wojny światowej oraz okresu PRL. Z uwagi na aktualny brak jakichkolwiek regulacji dotyczących dzieł należących do grupy utworów osieroconych (za wyjątkiem art. 33 ust. 3 UPAPP) eksploatacja takich, cennych z kulturowego, historycznego i społecznego punktu widzenia, jest obecnie w świetle prawa polskiego niemożliwa. Brak regulacji utrudnia nadto działania prowadzące do zachowania utworów osieroconych, np. digitalizację książek i cyfrową rekonstrukcję filmów, a przez to dalszy brak działań legislacyjnych może skutkować, w pewnej perspektywie, nieodwracalną utratą istotnych kulturowo i społecznie zbiorów. Choćby już sam ów fakt przemawia za koniecznością wprowadzenia regulacji wskazujących zasady postępowania z utworami osieroconymi.
Proponowany projekt ustawy przewiduje procedurę, która pozwoli ustalić status utworu jako osieroconego. W tym celu projekt zakłada konieczność przeprowadzenia w sposób staranny i w dobrej wierze poszukiwań każdego z uprawnionych, które to poszukiwania polegać mają na sprawdzeniu informacji na ich temat w źródłach odpowiednich dla poszczególnych rodzajów utworów. Staranne poszukiwania przeprowadza się, co do zasady, w państwie członkowskim Unii Europejskiej, w którym utwór został po raz pierwszy opublikowany – a w przypadku braku publikacji – po raz pierwszy nadany. Staranne poszukiwania nie są natomiast wymagane wobec utworów, które zostały uprzednio wpisane jako osierocone do specjalnej bazy danych utworzonej przez Urząd Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (OHIM) z siedzibą w Alicante. Pozwala to uniknąć konieczności każdorazowego przeprowadzenia procedury starannych poszukiwań w odniesieniu do utworów, co do których procedura taka została już uprzednio przeprowadzona. Dopiero w braku znalezienia uprawnionego bądź uprawnionych z autorskich praw majątkowych do danego utworu na danych polach eksploatacji, będzie możliwe korzystanie z takich utworów, przed podmioty i w sposób w ustawie określony.
Omawiany projekt ustawy został przekazany do konsultacji społecznych, które zakończyły się w dniu 12 listopada 2014 roku. Na temat dyrektywy 2012/28/UE z dnia 25 października 2012 roku w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych oraz problematyki utworów osieroconych toczyła się ostatnio w polskiej literaturze prawniczej ożywiona dyskusja, należy się zatem spodziewać, iż kształt projektu ustawy ulegnie pewnym modyfikacjom, natomiast już teraz wysoce pozytywnie należy ocenić sam fakt stworzenia dla utworów osieroconych ram prawnych w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Projekt ustawy wraz z jego uzasadnieniem dostępny na stronie internetowej: http://www.prawoautorskie.gov.pl/pages/posts/rozpoczely-sie-konsultacje-publiczne-dotyczace-projektu-ustawy-o-zmianie-ustawy-o-prawie-autorskim-i-prawach-pokrewnych-670.php
Na temat utworów osieroconych zob. w szczególności:
1) Banasiuk J., Sieńczyło-Chlabicz J., Utwory osierocone – propozycje nowelizacji prawa autorskiego w zakresie starannego poszukiwania podmiotu praw autorskich, „Państwo i Prawo” 2014, z. 10, s. 23 i n.;
2) Bieniek G., Problematyka dzieł osieroconych – uwagi na gruncie prawa polskiego i rozwiązań światowych, „Palestra” 2012, nr 11-12, s. 297 i n.
3) Michalak A., Kierunki implementacji dyrektywy 2012/28/UE (dzieła osierocone) do prawa polskiego, „Europejski Przegląd Sądowy” 2013, nr 10, s. 20 i n.
4) Niewęgłowski A., Późniak-Niedzielska M., Dzieła osierocone – nowe wyzwania dla polskiego prawa autorskiego, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Prawa Własności Intelektualnej” 2013, z. 122, s. 5 i n.
5) Stanisławska-Kloc S., Dyrektywa 2012/28/UE o utworach osieroconych – czy jesteśmy na właściwej drodze do rozwiązania problemu?, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2013, nr 1, s. 117 i n.
Przygotował: Adwokat Mariusz Zelek