Projektowane zmiany Kodeksu postępowania cywilnego – cz. 1

Zwrócono już uwagę na rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny, ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z projektami aktów wykonawczych (druk nr 2678; http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/875C0623FA3DA082C1257D410036BBCD/%24File/2678.pdf) i zaprezentowano węzłowe problemy nowelizacji kodeksu cywilnego.

W ramach przywołanego projektu przygotowywana jest również obszerna nowelizacja przepisów procedury cywilnej. Na kilka z proponowanych rozwiązań, najbardziej jak się wydaje doniosłych dla praktyki, warto już teraz zwrócić uwagę.

I. Czynności procesowe dokonywane w ramach systemu teleinformatycznego.

Ustawodawca zamierza rozszerzyć możliwość procedowania przez sądy w przestrzeni elektronicznej. Można przypuszczać, że nowela ta ufundowana jest na doświadczeniach wymiaru sprawiedliwości w ramach elektronicznego postępowania upominawczego i częściowo na obserwacji funkcjonowania wprowadzonych przed dwoma laty nowych sposobów protokołowania przebiegu posiedzeń oraz przyjętych z entuzjazmem informatycznych portali informacyjnych niektórych sądów. W omawianym projekcie nowelizacji k.p.c. tworzona jest architektura względnie funkcjonalnego systemu informatycznego. W uzasadnieniu projektu nowelizacji czytamy, że projektowane zmiany pozostają koherentne z możliwościami technicznymi sądów, uwzględniają przygotowanie technologiczne prawników i w założeniu mają przyczyniać się do zwiększenia oszczędności sądownictwa oraz efektywności jego działania. Na uwagę zasługuje również deklaracja projektodawców, iż nowe przepisy nie będą regulacjami martwymi, niezastosowanymi z uwagi na nieprzystawanie do realiów praktyki. Naprzód ma to zostać zrealizowane w ten sposób, że wszędzie tam, gdzie ustawa posługuje się nieprecyzyjnym, jak przyznają projektodawcy, zwrotem „złożenie pisma drogą elektroniczną”, wprowadzona ma zostać korekta tego sformułowania na „złożenie pisma za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe”. Zabieg ten nie pozostawi przeto wątpliwości, iż niedopuszczalne będzie przesyłanie do sądu jakichkolwiek treści via e-mail, z pominięciem systemu teleinformatycznego.

Zgodnie z propozycją brzmienia art. 89 k.p.c., jeśli przepis szczególny dopuszczał będzie dokonywanie czynności wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, zawodowy pełnomocnik będzie mógł jedynie powołać się na pełnomocnictwo i nie będzie miał obowiązku przedkładania dokumentu (tu zapewne w rozumieniu tradycyjnym – tj. na papierze).

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na niektóre aspekty procedowania za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.

Zgodnie z projektowanym brzmieniem art. 125 § 2¹ k.p.c.: „Jeżeli przepis szczególny tak stanowi albo dokonano wyboru wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, pisma procesowe w tej sprawie wnosi się wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Pisma wniesione z pominięciem systemu teleinformatycznego nie wywołują̨ skutków prawnych, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma do sądu, o czym sąd poucza wnoszącego pismo.”. Projektodawcy zakładają przeto szerokie zastosowanie systemu teleinformatycznego, które z czasem może przerodzić się w regułę.

Zgodnie z regulacją art. 126 i 128 k.p.c. pismo procesowe wnoszone za pośrednictwem systemu teleinformatycznego opatrywane będzie bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu lub podpisem elektronicznym potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP w rozumieniu art. 3 pkt 15 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz. U. z 2013 r. poz. 235 oraz z 2014 r. poz. 183)., zaś do pisma procesowego wnoszonego za pośrednictwem systemu teleinformatycznego dołączane będą poświadczone elektronicznie odpisy załączników, przy czym w przypadku zawodowych pełnomocników następowało będzie z chwilą wprowadzenia przez tego pełnomocnika dokumentu do systemu teleinformatycznego. Do pisma należało będzie załączyć pełnomocnictwo lub jego odpis, z zastrzeżeniem art. 89 k.p.c.

II. Zamiany w postępowaniu dowodowym, wynikające z projektu wprowadzenia formy dokumentowej czynności prawnej (art. 77² k.c. i art. 77³ k.c.).

Projektowane zmiany mają wychodzić naprzeciw dyrektywie w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, jednak pojawia się pytanie, czy nie idą one zbyt daleko. Niżej podpisany odnosi się sceptycznie względem słuszności projektowanych zmian w obszarze formy czynności prawnych, wskazując na zakładanie nieintuicyjnych rozwiązań wspierających się na nieostrych definicjach i nowych bytach prawnych. W szczególności, wyrazić należy obawy o możliwość zawierania umów za pośrednictwem urządzeń służących porozumiewaniu się na odległość, choćby po uprzedzeniu o możliwości nagrywania rozmów i odpowiednim ustaleniu danych personalnych rozmówców. Można wyobrazić sobie, że forma dokumentowa stanowiłaby w takim przypadku ułatwienie dla stron dysponujących równorzędną wiedzą i walorami intelektualnymi, podobnie jak wyobrazić można sobie rozmiar pola do nadużyć. Wydaje się bowiem, że wystarczające byłoby znowelizowanie postępowania dowodowego, a nawet zasad opisanych w art. 73 i 74 k.c., tak ażeby przystawało ono do realiów społeczno-gospodarczych, bez konieczności sankcjonowania czynności, którym strony z jakichś względów nie postanowiły nadawać zwykłej formy pisemnej. Tym niemniej proponowane zmiany w obszarze procesu dowodzenia z dokumentów wydają się być trafne.

Przechodząc do meritum wskazać należy, iż w związku z zamierzonym rozróżnieniem na dokumenty zawierające tekst, czyli sporządzone za pomocą̨ znaków alfabetu i reguł językowych, oraz inne dokumenty, do tych pierwszych znajdą zastosowanie przepisy art. 244 k.p.c. i nast., natomiast do tych drugich będzie się odnosił lakoniczny, acz pojemny znaczeniowo, art. 308 k.p.c.

Zgodnie z projektowanymi zmianami, sam podpis nie będzie wyznacznikiem zachowania formy dokumentowej. Wystarczająca będzie bowiem możliwość zidentyfikowania autora dokumentu. Moim zdaniem, w takich sytuacjach może powstać szereg wątpliwości związanych z zamiarem złożenia oświadczenia woli. Jak bowiem rozróżnić formę dokumentową czynności prawnej od projektu dokumentu w tradycyjnej (zwykłej) formie pisemnej? Wydaje się, że w przypadku wejścia w życie omawianej nowelizacji, co najmniej częściowemu zużyciu ulegnie wypracowana w orzecznictwie koncepcja tzw. początku dowodu na piśmie.

Zgodnie z proponowanym brzmieniem art. 245 k.p.c. dokument prywatny sporządzony w formie pisemnej albo w formie elektronicznej będzie stanowił dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Zgodnie zaś ze zmienionym art. 253 k.p.c. jeżeli strona będzie przeczyć prawdziwości dokumentu prywatnego, o którym mowa w nowelizowanym art. 245, albo twierdzić, że zawarte w nim oświadczenie osoby, która je podpisała, od niej nie pochodzi, będzie obowiązana udowodnić te okoliczności (odnośnie do podpisu elektronicznego – zgodnie z przepisami szczególnymi zawartymi w ustawie o podpisie elektronicznym). Jeżeli jednak spór dotyczył będzie dokumentu prywatnego pochodzącego od innej osoby niż strona zaprzeczająca, prawdziwość́ dokumentu powinna udowodnić́ strona, która chce z niego skorzystać.

Nowy art. 254 k.p.c. dookreślać ma udział biegłych sądowych w postępowaniu w sytuacjach, gdy badana będzie autentyczność dokumentów. Jednocześnie autorzy uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej wyrazili zapatrywanie, iż udział biegłych w postępowaniu dowodowym ulegnie zwiększeniu. Nasuwa to jednak nieuchronne skojarzenie z długotrwałością postępowań cywilnych.

Art. 308 k.p.c. w nowym brzmieniu: „Dowody z innych dokumentów niż wymienione w art. 243¹, w szczególności zawierających zapis obrazu, dźwięku albo obrazu i dźwięku, sąd przeprowadza, stosując odpowiednio przepisy o dowodzie z oględzin.” sformułowany został w sposób, jak powiedziano powyżej, pojemny treściowo. Ustawodawca nie posługuje się jakimkolwiek katalogiem czynności, które mieszczą się w kategorii formy dokumentowej, wychodząc z założenia, że nośnik takiej formy ma pozostawać indyferentny, byle pozostawał dostatecznie trwały (i pozwalał zidentyfikować stronę czynności prawnej).

III. Czynności iudicis suspecti

Ustawodawca zaniepokojony praktyką przedłużania postępowania przy pomocy wniosku o wyłączenie sędziego, projektuje zmianę art. 50 § 3 k.p.c., która umożliwi sędziemu skuteczne procesowo działanie pomimo takiego wniosku aż do rozstrzygnięcia wniosku o wyłączenie. Sędzia, który objęty będzie wnioskiem o wyłączenie nie będzie mógł zakończyć postępowania w instancji poprzez wydanie orzeczenia in meriti. Projektodawcy zauważają, że większość wniosków o wyłączenie sędziego i tak jest niezasadna.

IV. Utrwalanie przez stronę przebiegu posiedzenia

Poprzez wprowadzenie art. 162¹ k.p.c. strony uzyskają uprawnienie utrwalania dźwięku z posiedzenia sądowego – na wzór uprawnień stron funkcjonujących już w postępowaniu karnym.

V. Uproszczone wezwania sądu

Doniosły dla praktyki może okazać się projektowany przepis art. 149¹ k.p.c. w brzmieniu: „Sąd może wzywać strony, świadków, biegłych lub inne osoby w sposób, który uzna za najbardziej celowy, nawet z pominięciem sposobów przewidzianych przez przepisy ogólne, jeżeli uzna to za niezbędne do przyspieszenia rozpoznania sprawy. Wezwanie dokonane w ten sposób wywołuje skutki przewidziane w niniejszym kodeksie, jeżeli jest niewątpliwe, że doszło ono do wiadomości adresata.” Niestety projektodawcy nie wskazują motywów złożenia takiej propozycji.

VI. Zamiany przepisów dotyczących skargi na orzeczenie referendarza sądowego.

Aktualnie obowiązujący art. 398²² § 5 k.p.c. ma brzmienie: „Skargę wniesioną po upływie terminu lub nieopłaconą sąd odrzuca.”. Według projektu nowelizacji przepis ten powinien brzmieć: „Sąd odrzuca skargę wniesioną po upływie przepisanego terminu, nieopłaconą lub z innych przyczyn niedopuszczalną, jak również skargę, której braków nie uzupełniono w terminie.” Zasadnicza zbieżność treści tego przepisu z treścią art. 370 k.c. pozwalała będzie posiłkować się dorobkiem orzeczniczym dotyczącym braków formalnych apelacji.

VII. Udział referendarzy sądowych w postępowaniu uproszczonym.

Wydaje się, że zmiana art. 497¹ § 1 k.c. (w nowym brzmieniu: „Czynności w postępowaniu upominawczym może wykonywać referendarz sądowy.”), o ile nie ożywi kontrowersji dotyczących możliwości sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez podmioty niewskazane w art. 175 ust. 1 Konstytucji, jakie dotyczyły asesorów sądowych, powinna przyczynić się do skrócenia czasu oczekiwania na rozpoznanie sprawy w postępowaniu upominawczym.

VIII. Postanowienia w postępowaniach działowych

Istotna zmiana dotyczyć miałaby postanowień działowych. Zgodnie bowiem z proponowaną treścią art. 624 k.p.c. – „Z chwilą uprawomocnienia się postanowienia przyznającego dotychczasowym współwłaścicielom części lub jednemu z nich całość́ rzeczy własność przechodzi na uczestników wskazanych w postanowieniu. Jeżeli w wyniku podziału całość rzeczy albo jej cześć przypadnie współwłaścicielowi, który nie włada tą rzeczą lub jej częścią, sąd w postanowieniu o zniesieniu współwłasności orzeknie również co do jej wydania lub opróżnienia przez pozostałych współwłaścicieli pomieszczeń́ znajdujących się̨ na tej nieruchomości, określając stosownie do okoliczności termin wydania nieruchomości lub opróżnienia pomieszczeń. Określenie terminu wydania nieruchomości wchodzącej w skład gospodarstwa rolnego lub jej części bądź opróżnienia znajdujących się na niej pomieszczeń powinno nastąpić z uwzględnieniem interesu społeczno-gospodarczego.” Poprzez dodanie sformułowania o opróżnieniu pomieszczeń i związanie go w alternatywie łącznej z dotychczas funkcjonującym wydaniem, postanowienie działowe po uprawomocnieniu mogłoby mieć de facto walor orzeczenia eksmisyjnego względem uprzednich współwłaścicieli, co oczywiście ułatwiłoby realizację tych postanowień.

IX. Zawiadomienia o adresie w postępowaniu wieczystoksięgowym

Zmiana art. 626¹² § 1 k.p.c. dotyczy obowiązku ustanowienia pełnomocnika dla doręczania zawiadomień o czynnościach w postępowaniu wieczystoksięgowym. Dotąd pełnomocnik taki musiał być ustanowiony, jeśli osoba na rzecz której wpisane jest prawo lub roszczenie w księdze wieczystej miała miejsce zamieszkania lub siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Podług projektowanej zmiany, ta granica rozszerzona miałaby zostać z granic Rzeczypospolitej Polskiej na granice państw członkowskich Unii Europejskiej, co oznacza, że doręczenia pism w postępowaniu wieczystoksięgowym dokonywane będą w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Osoby zamieszkujące poza granicami państw członkowskich Unii Europejskiej, będą miały obowiązek (jak dotychczas) ustanowienia pełnomocnika dla doręczeń.

X. Rejestr Spadkowy

Rozszerzeniu przedmiotowemu miałby ulec Rejestr Spadkowy prowadzony przez Krajową Radę Notarialną. Zgodnie z propozycją art. 679¹ k.p.c. – „Prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku niezwłocznie wpisuje się, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, do Rejestru Spadkowego prowadzonego przez Krajową Radę Notarialną.”

Art. 679² k.p.c. miałby zaś, w miejsce uchylanego art. 669¹ § 4 k.p.c., mówić: O wydaniu postanowienia uchylającego lub zmieniającego postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo postanowienia uchylającego akt poświadczenia dziedziczenia niezwłocznie informuje się Krajową Radę Notarialną. O uchyleniu aktu poświadczenia dziedziczenia zawiadamia się notariusza, który uchylony akt sporządził. Do informacji oraz zawiadomienia dołącza się odpis postanowienia.”.

Powyższe zmiany korespondują z treścią art. 7 projektu nowelizacji, który zakłada zmiany w ustawie Prawo o notariacie poprzez zmianę art. 95h PrNot, art. 95i PrNot i dodanie art. 95h¹ PrNot, zmianę art. 95k PrNot i dodanie art. 97 § 2 PrNot.

XI. Wejście w życie omawianych zmian

           Projekt noweli zakłada następujące zasady intertemporalną (art. 22 projektu ustawy) nowe przepisy k.p.c. w brzmieniu nadanym projektowaną ustawą miałyby zostać zastosowane do postepowań wszczętych po wejściu w życie ustawy, z takim zastrzeżeniem, że przepisy art. 9, art. 151 § 2, art. 158 § 1, 1¹, 2 i 4, art. 162¹, art. 177 § 1 pkt 3¹, art. 223 § 1, art. 235 § 2, art. 398²² § 5, art. 398²³ § 2, art. 505^19a, art. 525 pkt 2, art. 610³, art. 626¹² § 1, art. 679¹, art. 679², (a także art. 759³ i art. 902² § 3 k.p.c.) miałyby znaleźć zastosowanie od dnia wejścia w życie ustawy. Przepisu art. 669¹ § 4 k.p.c. nie stosowano by od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej.

Opracował: adwokat Artur Szczepaniak