Nad zmianą ustawy Prawo o stowarzyszeniach pracowano ponad 4 lata. Z całą pewnością nowelizacja tej ustawy była konieczna, biorąc pod uwagę, że Prawo stowarzyszeniach bez większych nowelizacji obowiązuje od 1989 roku, a zatem zgodzić się należy, że powstała w nieco innej rzeczywistości.Ustawa z dnia 25 września 2015 roku o zmianie ustawy Prawo o stowarzyszeniach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2015. 1923) w większości weszła w życie 20 maja 2016 roku. Jednakże przepisy dotyczące możliwości przekształcenie stowarzyszeń zwykłych w stowarzyszenia rejestrowe wejdą w życie dopiero z dniem 1 stycznia 2017 roku.
We wszelkich dyskusjach nad przedmiotową nowelizacją, a także w uzasadnieniu projektu ustawy podkreśla się wprowadzenie możliwości wynagradzania członków władz stowarzyszenia za pełnienie swoich funkcji. I tak, art. 2 ust. 3 otrzymał brzmienie: „Stowarzyszenie opiera działalność na pracy społecznej swoich członków. Do prowadzenia swych spraw stowarzyszenie może zatrudniać pracowników, w tym swoich członków”, a do art. 10 ust. 1 (który wskazuje, co zawiera statut stowarzyszenia), dodano pkt 5a) w brzmieniu: „Statut określa w szczególności możliwość otrzymywania przez członków zarządu wynagrodzenia za czynności wykonywane w związku z pełnioną funkcją.”
Ułatwiono tworzenie stowarzyszeń, m.in. poprzez zmianę pozwalającą na zakładanie stowarzyszeń już siedmiu osobom, a nie jak dotychczas – piętnastu. (art. 9 Ustawy).
Co ciekawe w pierwotnym projekcie ustawy było przewidziana ogromna zmiana zakresu podmiotowego uprawnienia do tworzenia stowarzyszeń, poprzez zmianę w art. 3 ust. 1 Ustawy: „Prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych i niepozbawionym praw publicznych” na: „osobom fizycznym”, oraz poprzez skreślenie art. 4 Ustawy, umożliwiając w ten sposób tworzenie stowarzyszeń również przez cudzoziemców nie mających miejsca zamieszkania na terytorium RP. Jednak te zmiany nie zostały uchwalone w ostatecznym brzmieniu nowelizacji.
Jako pozytywną zmianę należy ocenić nowe uregulowania, na wzór przepisów o spółkach (np. art. 210 KSH) i o spółdzielni, które wprowadza zasadę, że w umowach między stowarzyszeniem a członkiem zarządu oraz w sporach z nim stowarzyszenie reprezentuje członek organu kontroli wewnętrznej wskazany w uchwale tego organu lub pełnomocnik powołany uchwałą walnego zebrania członków (zebrania delegatów) – art. 11 ust. 4 Ustawy.
Omawiana nowelizacja miała na celu również kompleksowe uregulowanie problemów stowarzyszeń posiadających terenowe jednostki organizacyjne. Nowowprowadzony art. 10a Ustawy rozszerza listę zagadnień, które muszą być uregulowane w statucie stowarzyszenia posiadającego terenowe jednostki organizacyjne. Z kolei same jednostki mogą w swoich regulaminach określić swoją szczegółową organizację i sposób działania. Statut może przyznać takim jednostkom osobowość prawną. Z kolei nowy art. 10b Ustawy wprowadził możliwość (jeśli przewiduje to statut) podjęcia uchwały o powołaniu zarządu komisarycznego dla terenowej jednostki organizacyjnej posiadającej osobowość prawną, która wykazuje rażące lub uporczywe naruszenie przepisów prawa lub statutu stowarzyszenia. Takie uregulowanie należy ocenić bardzo pozytywnie, biorąc pod uwagę często obserwowane w praktyce problemy władz centralnych stowarzyszeń ze swoimi lokalnymi jednostkami.
W wyniku tej nowelizacji, znacznie zmniejszyła się rola organów nadzorujących w postępowaniu rejestrowym. Uchylone zostały art. 13-15. Natomiast art. 16 przewiduje, że sąd rejestrowy zawiadamia organ nadzorujący o dokonanym wpisie stowarzyszenia do KRS, przesyłając mu odpis postanowienia, statut stowarzyszenia, listę założycieli i podjęte uchwały. A zatem zlikwidowano prawo organu nadzorującego wypowiedzenia się przed dokonaniem wpisu, na rzecz nadzoru następczego starostów albo wojewodów (rozwiązanie znane z ustawy o fundacjach). Konsekwencją wyeliminowania organu nadzorującego z postępowania rejestrowego jest skrócenie terminu na rozpatrzenie przez sąd rejestrowy wniosku o wpis stowarzyszenia do KRS.
Dotychczasowe przepisy Prawa o stowarzyszeniach nie regulowały kwestii odpowiedzialności za zobowiązania powstałe w okresie pomiędzy powołaniem organizacji (podjęciem uchwały o utworzeniu stowarzyszenia), a jej rejestracją i nabyciem przez nią osobowości prawnej (czyli wtedy, gdy organizacja formalnie jeszcze nie istnieje). Art. 17 ust. 2 Ustawy wprowadza zasadę, że za czynności niezbędne do rozpoczęcia działalności przez stowarzyszenie dokonane na rzecz stowarzyszenia przed jego wpisem do KRS członkowie zarządu odpowiadają wobec osób trzecich solidarnie.
W praktyce wiele problemów powoduje pewna nieścisłość między przepisami Ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych ( które przewidują opłaty sądowe za zarejestrowanie podmiotu w rejestrze stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej – 250 zł – art. 53 ust. 1 UKSC; za dokonanie zmian we wpisie podmiotu w tym rejestrze – 150 zł – art. 56 pkt 1 UKSC) a przepisami Ustawy Prawo o stowarzyszeniach, która w dotychczasowym art. 17 ust. 4 przewidywała, że postępowanie o wpis stowarzyszenia do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej Krajowego Rejestru Sądowego jest zwolnione od opłaty sądowej. Obecnie art. 17 ust. 3 Ustawy doprecyzował, że zarówno wpis jak i zmiany (np. składu zarządu, zmiany statutu) są zwolnione od opłaty sądowej. Na marginesie należy wskazać, że Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych dla pełnej przejrzystości i jasności powinna wskazywać na to zwolnienie wobec stowarzyszeń.
Znacznym zmianom uległy również uregulowania dotyczące stowarzyszeń zwykłych. Art. 40 ust. 2 Ustawy wyraźnie wskazuje, że stowarzyszenie zwykłe może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane. Wprowadzone zostało również, że stowarzyszenie zwykłe powstają i mogą rozpocząć działalność z chwilą wpisu do ewidencji prowadzonej przez organ nadzorujący, który ma obowiązek dokonać wpisu w terminie 7 dni generalnie od dnia złożenia wniosku. Ewidencja jest jawna i udostępniana na stronie podmiotowej organu nadzorującego w Biuletynie Informacji Publicznej.
Od 1 stycznia 2017 roku, członkowie stowarzyszenia zwykłego będą mogli przekształcić stowarzyszenia zwykłe w stowarzyszenie rejestrowe, zachowując ciągłość działań stowarzyszenia, tak merytoryczną, jak i formalną, na zasadach określonych w art. 42a- 42e Ustawy.
Na koniec zwrócić należy uwagę, że stowarzyszenia działające na podstawie przepisów dotychczasowych są zobowiązane dostosować swoje statuty do wymagań nowelizacji w terminie 24 miesięcy od 20 maja 2016 roku. W tym samym czasie, stowarzyszenia zwykłe działające na podstawie przepisów dotychczasowych są obowiązane dokonać wpisu do ewidencji, a brak wpisu skutkuje rozwiązaniem stowarzyszenia zwykłego z mocy prawa.
Po porównaniu propozycji zmian zawartych w projekcie ustawy z ostatecznym brzmieniem ustawy, warto zwrócić uwagę, że projekt ustawy przewidywał wprowadzenie uprawnienia członków do wnioskowania do sądu o uchylenie uchwał walnego zebrania stowarzyszenia. Propozycja ta jednak nie znalazła się w uchwalonym brzmieniu ustawy.
Opracowała adw. Anna Zagierska