W dniu 11 kwietnia 2017 r. Prezydent RP podpisał ustawę o zmianie ustawy – Kodeks karny i niektórych innych ustaw traktującą m. in. o instytucji tzw. rozszerzonej konfiskaty majątku. Ustawa ta wchodzi w życie z dniem 27 kwietnia 2017 r.

Zdaniem Ministerstwa Sprawiedliwości nadrzędnym celem realizowanym omawianą ustawą była implementacja Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/42/UE w sprawie zabezpieczenia i konfiskaty narzędzi służących do popełnienia przestępstwa i korzyści pochodzących z przestępstwa w Unii Europejskiej. Dyrektywa dawała czas na jej transpozycję do dnia 4 października 2014 roku. Implementacja dyrektywy spowodowała wiele zmian w polskim ustawodawstwie dotyczących w sumie 22 ustaw. Mają one zwiększyć efektywność mechanizmów prawnych służących pozbawianiu sprawców przestępstw korzyści osiągniętych z popełnienia czynu zabronionego.

Przedmiotem omówienia w niniejszym wpisie będą przede wszystkim zmiany dotyczące ustawy Kodeks karny i przepisów Kodeksu postępowania karnego.

Ustawa wprowadza szereg nowych instytucji nieznanych dotąd polskiemu ustawodawstwu a także szeroko modyfikuje obecne regulacje dotyczące przepadku zawarte w art. 44 i następnych Kodeksu karnego (dalej „k.k”).

Pierwszą ze znaczących zmian jest dodanie art. 44 a k.k. wprowadzającego możliwość orzeczenia przepadku na rzecz Skarbu Państwa przedsiębiorstwa jako całości, w przypadku skazania za przestępstwo z którego sprawca, chociażby pośrednio, osiągnął korzyść majątkową znacznej wartości (w rozumieniu art. 115 § 5 k.k.) a przedsiębiorstwo służyło do popełnienia przestępstwa lub do ukrycia korzyści z przestępstwa.

W nowym art. 44 a § 2 k.k. ustawodawca przewiduje zastosowanie do przedsiębiorstwa także rozszerzonego przepadku poprzez umożliwienie orzeczenia przez sąd przepadku przedsiębiorstwa lub jego równowartości także wtedy, gdy stanowi ono własność osoby trzeciej i służyło do popełnienia przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści, a jego właściciel chciał, aby przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści albo, przewidując taką możliwość, na to się godził. Ustawodawca rozszerza więc w ten sposób zakres podmiotowy zastosowania instytucji przepadku także na osoby trzecie, które w sposób zawiniony (niezależnie od postaci zamiaru) dopuściły do tego, aby prowadzone przez nie przedsiębiorstwo służyło do popełnienia przestępstwa z jakiego sprawca osiągnął znaczną korzyść majątkową lub do ukrycia korzyści z przestępstwa.

Ustawodawca przewidział w § 4-6 omawianego przepisu możliwość nieorzekania przepadku przedsiębiorstwa w następujących przypadkach:

– jeżeli byłoby to niewspółmierne do wagi popełnionego przestępstwa, stopnia zawinienia oskarżonego lub motywacji i sposobu zachowania się właściciela przedsiębiorstwa;

– jeżeli szkoda wyrządzona przestępstwem lub wartość ukrytej korzyści nie jest znaczna wobec rozmiaru działalności przedsiębiorstwa (jednocześnie nowy art. 115 § 24 k.k. nakazuje brać pod uwagę przy ustalaniu rozmiaru działalności przedsiębiorstwa jego wartość);

– w innych uzasadnionych przypadkach, gdy orzeczenie przepadku byłoby niewspółmiernie dolegliwe dla właściciela przedsiębiorstwa.

Należy jednak podkreślić, że nawet w przypadku odstąpienia od orzeczenia przepadku w podanych wyżej okolicznościach ustawodawca w nowym art. 47 § 2a k.k. przewidział możliwość orzeczenia przez sąd nawiązki w wysokości do 1 000 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego lub Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Tak więc niejako ustawodawca, niezależnie od wyłączenia przepadku, zdaje się dążyć do tego, aby właściciel przedsiębiorstwa (niezależnie czy jest sprawcą czy też osobą trzecią) zawsze poniósł znaczną dolegliwość w sferze majątkowej, w momencie gdy zaistnieją przesłanki z art. 44 a § 1 i 2 k.k.

Drugą kwestią jakiej dotyczy nowelizacja jest modyfikacja instytucji rozszerzonego przepadku mienia jaka juz występowała w polskim systemie prawa, a więc tej o jakiej mowa w art. 45 k.k. Także i w tym przypadku ustawodawca zaostrzył represję karną.

Ustawodawca, w pierwszej kolejności, w odniesieniu do tego przepisu, rozszerzył przedmiotowy zakres zastosowania przepadku korzyści także na pożytki z rzeczy i praw stanowiących korzyść z przestępstwa (chociażby pośrednią).

Nadto ustawodawca nadał nowe brzmienie art. 45 § 2 k.k., który traktuje o odwróconym ciężarze dowodu, co do niepochodzenia z przestępstwa do mienia nabytego przez sprawcę w okresie między popełnieniem przestępstwa a wyrokiem w sprawie. Domniemanie, że mienie sprawcy stanowi korzyść z przestępstwa zostało znacznie poszerzone. W nowym brzmieniu ustawodawca przewiduje zastosowanie danego domniemania, nie tylko w przypadku skazania za przestępstwo, z jakiego sprawca osiągnął znaczną korzyść majątkową, ale nawet w odniesieniu do skazania za jakiekolwiek przestępstwo, z jakiego sprawca mógł, nawet tylko potencjalnie, uzyskać jakąkolwiek korzyść majątkową (niezależnie od wartości), jeżeli górna granica ustawowego zagrożenia za dane przestępstwo przekracza 5 lat lub zostało ono popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa. Co więcej, ustawodawca poszerza także znacznie horyzont czasowy zastosowania domniemania traktowania mienia sprawcy jako korzyści z przestępstwa. Dotychczas obejmowało ono mienie uzyskane między popełnieniem przestępstwa a skazaniem. Obecnie ustawodawca rozszerza je także na mienie nabyte przez sprawcę w okresie do 5 lat przed popełnieniem czynu, za jaki sprawca został skazany. Biorąc po uwagę przyjętą zasadę obligatoryjności orzekania przepadku korzyści w sytuacjach opisanych w art. 45 k.k. (szerzej patrz. Stefański R., Komentarz do art. 45 Kodeksu karnego w: Filar M. (red.) Kodeks karny. Komentarz, LEX 2016) należy zauważyć, że i w tym zakresie nowelizacja dąży do znacznego zaostrzenia represji karnej.

Trzecią istotną zmianą jest rozszerzenie zakresu przypadków gdy orzeczenie przepadku jest możliwe, nawet wtedy, gdy nie dochodzi do skazania. Ustawodawca w nowym art. 45 a § 2 k.k. wprowadza możliwość orzeczenia przepadku korzyści z przestępstwa (w tym konfiskaty przedsiębiorstwa), jeśli dowody wskazują ze w razie skazania zostałby orzeczony przepadek, także gdy doszło do:

– śmierci sprawcy,

– umorzenia postępowania z powodu jego niewykrycia,

– zawieszenia postępowania w sprawie, w której nie można ująć oskarżonego albo oskarżony nie może brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby.

Należy zauważyć, że rozciąga to szeroko odpowiedzialność także na osoby trzecie takie jak np. spadkobiercy potencjalnego sprawcy.

Po czwarte, w związku z w/w zmianami, ustawodawca zmodyfikował regulacje Kodeksu postępowania karnego (dalej „k.p.k”) dotyczące zabezpieczenia majątkowego.

Przede wszystkim art. 291 k.p.k.§ 1 i 2 w nowym brzmieniu wprowadza możliwość zastosowania zabezpieczenia na mieniu sprawcy, całym mieniu osoby prowadzącej przedsiębiorstwo, o jakim mowa w art. 44 a k.k., mieniu osób ,o jakich mowa w art. 45 § 3 k.k., a nawet na mieniu, które mogłoby podlegać przepadkowi na podstawie art. 45 a k.k. ,w przypadku gdy konieczne jest do dla zabezpieczenia przyszłego wykonania orzeczenia przepadku. Należy przy tym podkreślić, że zabezpieczenia takiego (nawet przez ustanowienia tymczasowego zarządcy przedsiębiorstwa) może dokonać w postępowaniu przygotowawczym postanowieniem prokurator (mimo, iż w toku prac legislacyjnych pojawiał się postulat, aby zabezpieczenia dokonywał w takim wypadku sąd).

Poza tym wprowadzono nową instytucję, o jakiej mowa w art. 91 a k.p.k. Faworyzuje ona Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego, spółki prawa handlowego z dominującym udziałem Skarbu Państwa i samorządów oraz państwowe jednostki organizacyjne, w ten sposób, że na wniosek prokuratora, sąd orzeka (obligatoryjnie) obowiązek zwrotu na rzecz tych podmiotów korzyści i świadczeń od podmiotów, które uzyskały je na skutek czynu zabronionego. Także w tym przypadku alternatywnie przewidziano przepadek świadczeń i korzyści na rzecz Skarbu Państwa, nawet gdy nie orzeka się zwrotu na rzecz uprawnionego.

Dodatkowo w takiej sytuacji możliwe jest zastosowanie z urzędu na mieniu podmiotu zobowiązanego zabezpieczenia majątkowego i to nawet przez prokuratora zgodnie z treścią art. 291 § 2a k.p.k.

Należy przy tym podkreślić, że zgodnie z brzmieniem art. 23 ustawy nowelizującej wszystkie zmiany, także w zakresie przepisów materialnokarnych stosują się do spraw będących w toku w momencie wejścia w życie ustawy. Ustawa ma więc skutek retroakcji.

Na marginesie należy zaznaczyć, że regulacje nowelizacji były przedmiotem krytyki już w trakcie prac legislacyjnych. Zarówno Biuro Legislacyjne Sejmu i Senatu zgłaszały zastrzeżenia do retroakcji ustawy (patrz. opinia Biura Legislacyjnego Senatu na https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatekspertyzy/3817/plik/436o.pdf).

Także Rzecznik Praw Obywatelskich zgłaszał m. in. w piśmie z dnia 6 lipca 2016 r. skierowanym do Ministra Sprawiedliwości zastrzeżenia nie tylko co do retroakcji, ale także zbyt szerokiej ingerencji w prawa osób trzecich np. spadkobierców sprawców na podstawie art. 45a § 2 k.k. Poza tym ustawodawca posługuje się szeroko pojęciami nieostrymi w odniesieniu do przesłanek orzeczenia przepadku lub zastosowania wyjątków, co już w przeszłości było przedmiotem krytyki i powodowało ingerencję ustawodawcy w odniesieniu do wcześniejszych brzmień przepisów o przepadku np. w 2015 r.

W związku z tym nie można wykluczyć zaskarżenia opisywanej regulacji do TK.

Nie ulega wątpliwości, że nowelizacja wprowadza wiele rozwiązań nieznanych do tej pory polskiemu systemowi prawa karnego i rolą sądów oraz doktryny będzie opracowanie praktyki ich rozumienia i stosowania, zwłaszcza w momencie, gdy owe regulacje winny być stosowane ostrożnie, z uwagi na ich opisaną wyżej represyjność.

Pozostałe regulacje nowelizacji (np. dotyczące kolejnego rozszerzenia zakresu kontroli operacyjnej) będą przedmiotem kolejnych wpisów.

Pełny tekst nowelizacji jest dostępny na http://orka.sejm.gov.pl/proc8.nsf/ustawy/1186_u.htm

Przygotował: apl. adw. Jarosław Brzozowski