Działalność gospodarcza prowadzona indywidualnie przez osoby fizycznie jest jedną z najpopularniejszych form wykonywania działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Według stanu na dzień 31 grudnia 2016r. w rejestrze REGON wpisanych było blisko trzy miliony osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą oraz trzysta tysięcy spółek cywilnych. Szacuje się również, iż podmioty te stanowią 36 % wszystkich polskich przedsiębiorstw oraz wytwarzają, w zależności od przyjętej metodologii badań, od 10 do nawet 40 % PKB naszego kraju.

Jednym z podstawowych problemów przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG ( dalej jako: przedsiębiorca indywidualny ) jest kwestia kontynuowania prowadzonej działalności w przypadku śmierci przedsiębiorcy lub utraty możności dalszego prowadzenia działalności na skutek wypadku lub choroby. Wyniki przeprowadzonych badań ( m.in. Ernst & Young, PwC ) pokazują, iż aż 70 % firm jednoosobowych ulega likwidacji po śmierci indywidualnego przedsiębiorcy.

Przyczyny powyższego zjawiska są zróżnicowane, a pośród tych najważniejszych wskazuje się m.in.: brak uprzedniego zaplanowania sukcesji działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, brak osób chętnych do przejęcia działalności gospodarczej, spory pomiędzy spadkobiercami, długotrwałą procedurę stwierdzenia nabycia praw do spadku, w tym przedsiębiorstwa, brak możliwości przeniesienia niektórych praw wchodzących w skład przedsiębiorstwa np. koncesji, licencji, zezwoleń czy też brak chociażby tymczasowego korzystania przez spadkobierców przedsiębiorcy z numerów NIP oraz REGON.

Wskazać przy tym należy, iż obowiązujące obecnie rozwiązania prawne umożliwiające „pełną sukcesję” działalności gospodarczej w postaci przekształcenia przedsiębiorcy indywidualnego w spółkę prawa handlowego uznać należy za niewystarczające. Prowadzenie działalności w formie spółki handlowej może być bowiem nieopłacalne w przypadku działalności drobnych, cechujących się stosunkowo niewielkim obrotem. Należy mieć również na uwadze wysokie koszty związane przekształceniem działalności, w tym koszty doradztwa prawnego czy koszty związane z wpisem do Krajowego Rejestru Sądowego, jak również wysoki stopień skomplikowania takiej operacji. Nadto należy wskazać na niekorzystne skutki przekształcenia przedsiębiorcy występujące w obszarze prawa podatkowe, albowiem przekształcenie przedsiębiorcy w spółkę kapitałową skutkuje dwukrotnym opodatkowaniem transferu zysków do majątku prywatnego ( podatek dochodowy od osób prawnych oraz podatek dochodowy od osób fizycznych ).

Z uwagi na powyższe można stwierdzić, iż istniejące w polskim systemie prawnym mechanizmy umożliwiające przedsiębiorcom, będącym osobami fizycznymi, uniknięcie problemów dla bytu prowadzonych przez nich przedsiębiorstw nie są wykorzystywane w sposób zapewniający ciągłość prowadzonej w ten sposób działalności gospodarczej.

Powyższe problemy zostały dostrzeżone przez Ministerstwo Rozwoju, które w ostatnich kilkunastu miesiącach podjęło konkretne działanie legislacyjne zmierzające do usprawnienia procesu sukcesji jednoosobowych działalności gospodarczych. I tak w dniu 23 czerwca 2016r. Ministerstwo Rozwoju przedstawiło „Projekt założeń projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku z sukcesją przedsiębiorstwa osoby fizycznej”. Projekt ten zakładał dokonanie szeregu zmian w przepisach ustaw regulujących prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej, w tym wprowadzenie możliwości posługiwania się firmą przedsiębiorcy po jego śmierci, możliwość ustanowienia prokurenta przez przedsiębiorcę indywidualnego, w tym prokurenta na wypadek śmierci przedsiębiorcy ( prokurent mortis causa ), postrzeganego jako przedstawiciela w sprawach związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa z prawem do prowadzenie działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy, jak również uprawnieniem do posługiwania się numerami NIP oraz REGON przedsiębiorcy po jego śmierci.

Jednakże przedstawione w powyższym projekcie propozycje zmian uznane zostały za niewystarczające. W toku opiniowania projektu oraz w toku prowadzonych konsultacji społecznych wskazano przede wszystkim na potrzebę uregulowania sukcesji działalności gospodarczej w odrębnej ustawie, jak również na konieczność wykreowania szczególnego rodzaju przedstawiciela – zarządcy sukcesyjnego, którego celem jest prowadzenie działalności gospodarczej po śmierci indywidualnego przedsiębiorcy, albowiem sama tylko możliwości skorzystania przez indywidulanego przedsiębiorcę z instytucji prokury może okazać się niewystarczająca.

W związku z powyższymi uwagami Ministerstwo Rozwoju w dniu 14 lipca 2017r. opublikowało projekt ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej ( dalej jako: ustawa). Zgodnie z założeniami twórców projektu ustawy ma ona wejść w życie z dniem 01 stycznia 2018r. Zakres projektowanej ustawy obejmuje zarówno wprowadzenie do systemu nowej ustawy kompleksowo regulującej funkcjonowanie przedsiębiorstwa w okresie tzw. zarządu sukcesyjnego, jak również zmianę szeregu ustaw regulujących prowadzenie działalności gospodarczej. Z uwagi na zakres niniejszego artykułu poniżej zostaną przedstawione jedynie te najważniejsze rozwiązania przewidziane w projekcie ustawy.

Ustawa wprowadza do systemu prawnego nieznaną dotychczas polskiemu systemowi prawnemu konstrukcję prawną – przedsiębiorstwa w spadku, przez które zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy należy rozumieć przedsiębiorstwo należące do zmarłego przedsiębiorcy, istniejące od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego. Pod pojęciem przedsiębiorstwa należy rozumieć przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym, zgodnie z definicją użytą w art. 551 k.c. W skład przedsiębiorstwa w spadku wchodzić będą przy tym nie tylko składniki przedsiębiorstwa istniejące w chwili śmierci przedsiębiorcy, ale również te składniki niematerialne i materialne, które zostaną nabyte przez zarządcę sukcesyjnego na rachunek następców prawnych przedsiębiorcy i małżonka przedsiębiorcy. Nadto przedsiębiorstwo w spadku będzie mogło posługiwać się tym samym numerem NIP co zmarły przedsiębiorca ( art. 52 ustawy ), co niewątpliwie zapewni kontynuację rozliczeń wszystkich podatków związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, w szczególności VAT i VAT-UE. Powyższe rozwiązania pozwolą na zachowanie integralności przedsiębiorstwa w okresie obowiązywania zarządu sukcesyjnego.

Dalej ustawa wprowadza również nieznaną dotychczas prawu polskiemu, instytucję zarządcy sukcesyjnego, którego celem jest sprawowanie zarządu nad przedsiębiorstwem w spadku. Przy tym zgodnie z treścią art. 7 ustawy zarząd sukcesyjny obejmuje zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z jego prowadzeniem.

Zarządcą sukcesyjnym może zostać wyłącznie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych ( art. 9 ust. 2 ustawy ). Ustawa nie wprowadza przy tym żadnych dalszych ograniczeń czy kwalifikacji co do osoby zarządcy sukcesyjnego, za wyjątkiem wymogu niekaralności ( art. 9 ust. 4 ustawy ), co pozwala przewidywać, iż jako zarządcy sukcesyjni powoływane będą przede wszystkim osoby bliskie przedsiębiorcy, w tym jego następcy prawni.

Ustawa przewiduje dwa podstawowe tryby powoływania zarządcy sukcesyjnego. Pierwszy obejmuje powołanie zarządcy przez samego przedsiębiorcę poprzez złożenie stosownego oświadczenia na piśmie pod rygorem nieważności ( art. 11 ust. 1 ustawy ). Przy tym ustawa jako jeden ze sposobów powołania zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę wskazuje ustanowienie przez przedsiębiorcę prokurenta ( o możliwości ustanowienia prokurenta przez indywidualnego przedsiębiorcę będzie mowa w dalszej części artykułu ) z jednoczesnym zastrzeżeniem, iż z chwilą śmierci przedsiębiorcy wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym ( art. 11 ust. 3 ustawy ). Drugi tryb powołania zarządcy sukcesyjnego polega na powołaniu go przez małżonka przedsiębiorcy ( za zgodę pozostałych spadkobierców oraz zapisobiercy windykacyjnego ), osobę, która przyjęła zapis windykacyjny, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo ( za zgodą małżonka przedsiębiorcy ), lub osobę, która przyjęła spadek ( za zgodą pozostałych spadkobierców oraz małżonka przedsiębiorcy ). Przy tym oświadczenie wymienionych osób o ustanowieniu zarządcy sukcesyjnego winno zostać złożone w terminie dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy oraz wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Dodać również należy, iż ustanowienie zarządcy sukcesyjnego w każdym z wymienionych powyżej trybów wymaga zgody osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego wyrażonej w formie pisemnej pod rygorem nieważności oraz wpisu do CEIDG ( art. 10 ust. 1 ustawy ).

Od chwili ustanowienia zarządca sukcesyjny może wykonywać majątkowe prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. W szczególności zarządca dokonuje czynności zwykłego zarządu przedsiębiorstwem w spadku ( art. 14 ust. 1 ustawy ). Zarządca może również dokonywać czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu, jednakże tylko za zgodą wszystkich następców prawnych przedsiębiorcy oraz małżonka przedsiębiorcy, którym przysługuje udział w przedsiębiorstwa w spadku, a w razie braku takiej zgody, za zgodą sądu ( art. 14 ust 2 ustawy ). Podobnie jak ma to miejsce w przypadku wykonawcy testamentu, zarządca sukcesyjny może pozywać i być pozywanym w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku ( art. 8 ust. 3 ustawy ). Zarządca działa przy tym zawsze w imieniu własnym, jednakże na rzecz następców prawnych przedsiębiorcy lub małżonka przedsiębiorcy, którym przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku. Ustawodawca w odniesieniu do zarządcy sukcesyjnego zdecydował się skorzystać zatem ze specyficznego rodzaju przedstawicielstwa, a mianowicie konstrukcji zastępcy pośredniego.

Wobec faktu, iż celem ustawy jest jedynie tymczasowe uregulowanie zarządu nad przedsiębiorstwem w okresie bezpośrednio po śmierci przedsiębiorcy, ustawa przewiduje liczne przypadki wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego. Oprócz odwołania zarządcy sukcesyjnego przez samego przedsiębiorcę lub pozostałe osoby uprawnione do jego ustanowienia z jednoczesnym zaniechaniem ustanowienia nowego zarządcy w terminie jednego miesiąca od dnia odwołania poprzedniego zarządcy, zarząd sukcesyjny wygasa m.in. w przypadku dokonania działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku oraz z upływem dwóch lat od dnia śmierci przedsiębiorcy, przy czym okres ten może z ważnych przyczyn zostać przedłużony przez sąd do lat pięciu ( art. 20 ustawy ).

Na uwagę zasługuje również uregulowanie w ustawie problemu kontynuacji stosunków umownych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa po śmieci przedsiębiorcy ( art. 32 i 33 ustawy ). W przypadku ustanowienia zarządcy sukcesyjnego jeszcze za życia przedsiębiorcy oraz w braku odmiennych postanowień umownych śmierć przedsiębiorcy nie powoduje wygaśnięcia umowy zawartej przez tego przedsiębiorcę w zakresie działalności przedsiębiorstwa, a uprawnienia i obowiązki z nich wynikające przechodzą na następców prawnych przedsiębiorcy, z tym zastrzeżeniem, iż do czasu wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego wykonuje je zarządca sukcesyjny. W przypadku natomiast ustanowienia zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy, obowiązywanie umowy zależy od jego potwierdzenia przez zarządcę sukcesyjnego.

Nadto, jak już zasygnalizowano powyżej, ustawa przewiduje również zmianę przepisów kodeksu cywilnego w zakresie prokury ( art. 42 ustawy ), poprzez umożliwienie udzielenia prokury również osobom fizycznym prowadzącym działalność gospodarczą. Ustawa nakłada przy tym na przedsiębiorcę udzielającego prokury obowiązek jej zgłoszenia do CEIDG.

Mając na uwadze powyższe można skonstatować, iż projektowana ustawa stanowi milowy krok w kierunku usprawnienia procesu sukcesji działalności gospodarczej prowadzonej przez osoby fizyczne. Zawarte w niej postanowienia wychodzą naprzeciw oczekiwaniom przedsiębiorców oraz postulatom wysuwanym przez przedstawicieli doktryny. Na uwagę zasługuje w szczególności powołanie nowej instytucji – zarządcy sukcesyjnego, którego ustawa wyposaża w kompetencje do dokonywania wszystkich niezbędnych czynności zmierzających do prowadzenia przedsiębiorstwa, a następnie kontynuowania działalności gospodarczej przez następców prawnych przedsiębiorcy. Pozytywnie ocenić należy również uregulowanie kontynuacji zawartych przez przedsiębiorcę umów dotyczących prowadzonego przedsiębiorstwa, posługiwanie się przez przedsiębiorstwo w spadku numerem NIP zmarłego przedsiębiorcy, jak również umożliwienie udzielenia prokury przedsiębiorcom wpisanym do CEIDG.

Przygotował: aplikant adwokacki Bartosz Bednarek