W dniu 29 listopada 2017 r. (sygn. akt sprawy III CZP 68/17) Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów podjął uchwałę, w której odpowiedział na pytanie prawne zadane przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu dotyczące kwestii stosowania art. 788 k.p.c do sytuacji, w której dochodzi do przekształcenia spółki wierzyciela w inną spółkę z zastosowaniem instytucji o jakiej mowa w art. 551 k.s.h.

Sąd Najwyższy stwierdził, że w przypadku przekształcenia spółki będącej wierzycielem w inną spółkę prawa handlowego na podstawie art. 551 k.s.h., nie jest koniecznym nadanie klauzuli wykonalności na tytuł egzekucyjny na rzecz nowej spółki, a egzekucję można prowadzić nadal w oparciu o pierwotną klauzulę, jeśli wierzyciel wykaże przekształcenie spółki odpowiednim dokumentem (wypisem z rejestru) tylko przed komornikiem. Nie dochodzi do przejścia uprawnienia w rozumieniu tegoż przepisu.

Jak wskazał, sam sędzia sprawozdawca w tej sprawie, sędzia Henryk Pietrzykowski, Sąd Najwyższy podejmował już uchwały w zakresie zastosowania art. 788 k.p.c., do łączenia spółek czy też innych przekształceń między spółkami, jednakże przedmiotowa uchwała była potrzebna, gdyż sytuacja zachodząca w sprawie przed SA w Poznaniu była zgoła odmienna.

Co prawda SN nie przedstawił jeszcze pisemnego uzasadnienia uchwały to można pokusić o próbę oceny zarówno potrzeby podjęcia w/w uchwały jak i samego rozstrzygnięcia SN, zwłaszcza, że we wspomnianych przez samego sędziego sprawozdawcę uchwałach tj. uchwale z dnia 22 lutego 2006 r., III CZP 129/05 oraz w uchwale z dnia 26 czerwca 2014 r., III CZP 46/14, SN podjął rozstrzygnięcie przeciwne do najnowszego i stwierdził, że w przypadkach opisanych w tamtych sprawach koniecznym było uzyskanie klauzuli wykonalności od sądu dla nowego wierzyciela – sukcesora.

Dla przypomnienia należy wskazać , że art. 788 k.p.c. stanowi, że w przypadku sukcesji – „przejścia obowiązku lub uprawnienia na inną osobę” sąd nadaje tytułowi wykonawczemu nową klauzulę na rzecz lub przeciw tej osobie, Art. 788 k.p.c. reguluje, więc kwestie przekształceń podmiotowych po stronie wierzyciela lub dłużnika w toku postępowania egzekucyjnego. Na tym tle od lat sądy powszechne i Sąd Najwyższy wskazywały, że przepis ten nie konstytuuje tylko możliwości ubiegania się o nową klauzulę przez następcę prawnego, ale także nakłada na niego taki obowiązek, uniemożliwiając dalsze prowadzenie postępowania egzekucyjnego na rzecz następcy prawnego bez zmiany klauzuli wykonalności (tak. m. in. SN w przywołanej uchwale z dnia 26 czerwca 2014 r.).

W związku z powyższym Sąd Najwyższy słusznie wskazywał, że odstępstwo od reguły nadawania nowej klauzuli w przypadku zmiany wierzyciela, musi być wyjątkowe i wynikać w zasadzie z brzmienia ustawy. Na tym tle Sąd Najwyższy wskazał właśnie w uchwale z 22 lutego 2006 r. oraz w uchwale z 26 czerwca 2014 r., że w przypadku połączenia spółek jak również powstania nowej spółki poprzez wniesienie majątku jednej spółki do drugiej (przejęcia) koniecznym jest uzyskanie nowej klauzuli na rzecz nowego wierzyciela jak przy każdej sukcesji. Zwłaszcza w uchwale III CZP 46/14 SN wskazał, że ustawodawca nie przewidział odstępstwa ani w treści k.s.h. ani k.p.c. od zasady konieczności nadania nowej klauzuli wykonalności w przypadku sukcesji praw i obowiązków na podstawie przepisów k.s.h. Słusznie wskazał, że nie jest tu żadnym polem do analogii treść art. 819 i 8191 k.p.c, gdyż dotyczą one kwestii przejść konkretnego przedmiotu egzekucji a nie zmiany podmiotów postępowania egzekucyjnego.

Uchwały te były słuszne i nie zostały skrytykowane przez inne orzeczenia czy też doktrynę. Należy, więc zastanowić się czy podjęcie nowej uchwały w podobnej materii było konieczne.

Na marginesie należy zauważyć, że obie w/w uchwały dotyczyły sytuacji przekształceń między bankami (połączenia banków w nowy bank oraz przejęcia jednego banku przez drugi) i Sąd Najwyższy przy przejściu w tym wypadku uprawnień z bankowego tytułu egzekucyjnego podkreślał wyjątkowość instytucji BTE i także z tego powodu wskazywał na konieczność nadania nowej klauzuli dla sukcesora, nawet banku (pewien automatyzm działania BTE uzasadniał obostrzenie jego stosowania na podstawie jednej klauzuli tylko do stron konkretnej czynności bankowej)

Wydaje się, że już z tego powodu należy uznać sytuację w sprawie przedstawionej SN przez SA w Poznaniu za odmienną od występującej w poprzednich uchwałach (tu wierzycielem nie był bank). Jednakże o odmienności sytuacji i konieczności podjęcia przez SN nowej uchwały przesądza przede wszystkim sama natura instytucji przekształcenia spółki jednego typu w innego typu na podstawie art. 551 k.s.h.

Należy zauważyć, że w wyniku połączenia spółek lub przejęcia jednej spółki przez drugą, niknie co najmniej jeden z podmiotów takiej transakcji, a niekiedy nawet wszystkie i pojawia się na ich miejsce podmiot całkiem nowy. Zawsze jest to podmiot o innej strukturze, powstaje nowa struktura udziałów, zmieniają się lub w ogóle znikają niektórzy wspólnicy spółek stron transakcji, zmienia się struktura majątku. Tymczasem w przypadku przekształcenia spółki w inną spółkę w zakresie formy działalności sam majątek spółki nie ulega przekształceniu, co do zasady też same osoby pozostają wspólnikami spółki tyle, że na innych zasadach – spółka zmienia jedynie „szatę prawną”, ale w sferze majątkowej pozostaje tym samym podmiotem (patrz. A. Kidyba, Komentarz do art. 551 kodeksu spółek handlowych w: A. Kidyba (red.) Komentarz aktualizowany do art. 301- 633 Kodeksu spółek handlowych, LEX /el. 2017). W zasadzie pozostaje tym samym podmiotem – co prawda formalnie poprzednia spółka przy wpisie spółki w nowej formie organizacyjnej jest wykreślana, ale w istocie nie powstaje całkowicie nowy podmiot.

Poza tym sam ustawodawca w treści art. 553 k.s.h. wskazuje, że nowo powstała w wyniku przekształcenia formy organizacyjnej spółka zachowuje prawa i obowiązki spółki przekształcanej, a nie, że na nową spółkę przechodzą prawa i obowiązki spółki przekształcanej. Jest to tym bardziej istotne, że w regulacjach dotyczących przejęcia i łączenia spółek kodeks stanowi, że na nowo powstałą spółka/ spółka przejmującą przechodzą prawa i obowiązki spółek podlegających połączeniu/spółki przejmowanej. Skoro zaś dyrektywa interpretacyjna racjonalnego ustawodawcy każe przyjąć, że ustawodawca posługuje się różnymi określeniami w różnym a nie w tym samym sensie, to należy przyjąć, że ustawodawca nie ma na myśli tego samego mówiąc o „zachowaniu” i „przejściu” praw i obowiązków. To drugie określenie – przejście praw – jest jednoznacznie przyjmowane (także w ogólnych przepisach prawa cywilnego) jako synonim sukcesji. Natomiast skoro zachowanie obowiązków ma oznaczać co innego, to należy przyjąć, że na gruncie art. 551 k.s.h oraz w rozumieniu art. 553 k.s.h., nie dochodzi do sukcesji między spółką przekształcaną a spółką powstałą w wyniku przekształcenia. Zachowanie praw i obowiązków wprost oznacza pewną ciągłość i zachowanie bytu podmiotu przekształcanego tyle, że w innej „szacie prawnej” (tak. A. Kidyba, Komentarz do art. 553 kodeksu spółek handlowych w: A. Kidyba (red.) Komentarz aktualizowany do art. 301- 633 Kodeksu spółek handlowych, LEX /el. 2017). Skoro tak, to należy uznać, że sytuacja w spółki przekształconej w trybie art. 551 k.s.h jest inna niż spółek łączonych przy spółek dokonujących przejęcia. Stąd uchwała SN z dnia 29 listopada 2017 r. jest potrzebna.

Powyższe rozważania wskazują także, że teza uchwały III CZP 68/17 jest słuszna. Skoro art. 788 k.p.c. dotyczy sukcesji – wprost „przejścia praw lub obowiązków”, to nie dotyczy on sytuacji w której nie dochodzi do sukcesji. Przy przekształceniu spółek w trybie art. 551 k.s.h. nie dochodzi do sukcesji, nawet uniwersalnej, tak więc w tym wypadku art. 788 k.p.c. nie ma zastosowania.

Reasumując potrzebna i słuszna jest uchwała SN z dnia 29 listopada 2017 r., III CSK 68/17 wskazująca, że w przypadku przekształcenia w trybie art. 551 k.s.h, spółki na rzecz której wydano tytuł egzekucyjny, nie jest konieczne dla dalszego prowadzenia egzekucji, wydanie nowej klauzuli wykonalności na spółkę powstałą w wyniku przekształcenia, gdyż nie dochodzi do przejścia uprawnień w rozumieniu art. 788 k.p.c.

Opracował: aplikant adwokacki Jarosław Brzozowski