W ostatnim czasie Sąd Najwyższy wydal trzy orzeczenia w sprawach dotyczących zadośćuczynienia za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego w sytuacji, w której poszkodowany na skutek czynu niedozwolonego nie zmarł, lecz doznał ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
W uchwałach składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2018 r., sygn. III CZP 36/17, III CZP 60/17 oraz III CZP 69/17 Sąd Najwyższy uznał, że sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu. Uchwały zapadły przy jednym zdaniu odrębnym. Choć na chwilę sporządzania niniejszego artykułu brak jest jeszcze uzasadnienia ww. uchwał, motywy ich podjęcia można odnaleźć w komunikacie prasowym podanym przez SN w odniesieniu do sprawy o sygn. III CZP 60/17. Uchwała ta zapadła na skutek odpowiedzi na pytanie prawne przedstawione przez Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 21 kwietnia 2017 r., sygn. akt I CSK 472/16: „Czy roszczenie o zadośćuczynienie na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. przysługuje osobom bliskim poszkodowanego także wtedy, gdy na skutek czynu niedozwolonego poszkodowany doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu?”
Sąd Najwyższy w pytaniu prawnym wskazał, że ustawodawca udzielił ochrony dobru osobistemu, jakim są więzy rodzinne tylko w razie zerwania więzi przez śmierć (art. 446 § 4 k.c.). Przyznał, że życie członków rodziny poszkodowanego, który doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu, ulega pogorszeniu, jednocześnie podkreślił, iż ich więź z poszkodowanym zostaje zachowana. Członkowie rodziny poszkodowanego nie tracą tym samym dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej; staje się ona więzią innego rodzaju i wyrażana jest w inny sposób. Jednakże Sąd Najwyższy zawarł też w pytaniu argumenty wspierające szerszą wykładnię, dopuszczającą przyznanie najbliższym, na podstawie z art. 448 w związku z art. 24 k.c., roszczenia o zadośćuczynienie w razie doznania przez poszkodowanego istotnego uszczerbku na zdrowiu, powołując m.in. względy słusznościowe i ochronę rodziny przewidzianą już w przepisach rangi konstytucyjnej.
Biorąc pod uwagę zapadłe we wspomnianych sprawach rozstrzygniecie można przypuszczać, że Sąd Najwyższy przychylił się do drugiego ze wskazanych poglądów, ewentualnie znalazł inne argumenty pozwalające na zasądzenie zadośćuczynienia w opisanym powyżej przypadku. Tymczasem poruszone przez SN zagadnienia dotyczy tzw. szkody pośredniej. Możliwość uznania tego rodzaju szkody za prawnie relewantną i z tego względu podlegającą indemnizacji nie jest postrzegana jednolicie.
Przede wszystkim należy wskazać, że zgodnie z art. 446 § 4 k.c. sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Przepis ten dotyczy sytuacji, w której poszkodowany (bezpośrednio) zmarł o z tego względu sprawa, której dotyczą komentowane uchwały nie może być rozstrzygnięta w oparciu o tę regulację. Warto dodać, że w art. 446 § 4 k.c. mowa jest o najbliższych członkach rodziny, podczas gdy komentowane uchwały wskazują na możliwość przyznania zadośćuczynienia osobom bliskim poszkodowanego. W literaturze wskazuje się, że „Roszczenie o zadoścuczynienie na podstawie art. 446 § 4 KC przysługuje jedynie „najbliższym członkom rodziny zmarłego”. Biorąc pod uwagę, że w treści art. 446 § 2 zd. 2 KC ustawodawca użył pojęcia „osoby bliskie”, sformułowanie „najbliżsi członkowie rodziny” nie może być uznane za przypadkowe. Analiza warstwy literalnej przepisu prowadzi do wniosku, że krąg osób, które mogą żądać zadośćucznienia, jest węższy niż krąg osób uprawnionych do renty. Oznacza to, że zadośćuczynienie może być przyznane osobom, które ze zmarłym łączy więź pokrewieństwa w rozumieniu KRO (M. Safjan, w: Pietrzykowski, Komentarz, t. I, 2015, s. 1516, Nb 38; K. Mularski, w: Gutowski, Komentarz, t. I, s. 1860, Nb 16)” (P. Sobolewski, [w:] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Legalis 2018, kom. do art. 446k.c., Nb 53).
W literaturze wskazano również, iż „zupełnie oczywiste” jest, że w prawie polskim np. roszczenia o zadośćuczynienie za cierpienie spowodowane kalectwem osoby bliskiej nie powinny być uwzględniane (A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s. 73). Aktualnie jednak dominuje stanowisko odmienne dopuszczające możliwość domagania się naprawienia również szkody pośredniej. W kontekście podziału szkody na bezpośrednią i pośrednią warto przytoczyć wypowiedź M. Kalińskiego, który wskazał, że: „Prawo polskie zasadniczo nie przywiązuje wagi do omawianego podziału. Wprawdzie w wypowiedziach piśmiennictwa ustawicznie wskazuje się na jego istnienie, ale gdy chodzi o konsekwencje rozróżnienia, są one znikome. O rozmiarze szkody podlegającej wynagrodzeniu decyduje bowiem ustawowo zdefiniowane kryterium przyczynowości, w związku z czym zarówno szkoda bezpośrednia, jak i pośrednia będą indemnizowane, o ile mieszczą się w tak ustalonym zakresie. Nie należy w szczególności ograniczać się – ustalając rozmiar uszczerbku – do dobra bezpośrednio dotkniętego naruszeniem. Natomiast znaczenie omawianej dystynkcji uwypukla się wówczas, gdy strony kształtując stosunek odszkodowawczy, zawęziły zakres obowiązku indemnizacji do szkód bezpośrednich, co ma miejsce szczególnie często w przypadku ubezpieczeń mienia.” (M. Kaliński, [w:] A. Olejniczak (red.) System Prawa Prywatnego, t. 6., Warszawa 2014, s. 112).
Opracował: adw. dr Mariusz Zelek