UCHWAŁA SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW SĄDÓW NAJWYŻSZEGO Z DNIA 22 MAJA 2018 ROKU, SYGN. AKT: III CZP 102/17

Wnioskiem z dnia 03 listopada 2017r. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego Małgorzata Gersdorf działając na podstawie art. 60 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002r. o Sądzie Najwyższym, wystąpiła do Sądu Najwyższego z wnioskiem o rozstrzygnięciu przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego rozbieżności w wykładni prawa występującej w orzecznictwie w zakresie dotyczącym następujących zagadnień prawnych:

  1. Czy złożenie przez rodziców jako przedstawicieli ustawowych małoletniego dziecka powołanego do dziedziczenia, w imieniu dziecka oświadczenia o odrzuceniu spadku, którego pasywa wyczerpują lub przewyższają wartość aktywów, stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka w rozumieniu art. 101 § 3 k.r.o. ?
  2. W przypadku uznania, iż w danym stanie faktycznym oświadczenie, o którym mowa powyżej stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka w rozumieniu art. 101 § 3 k.r.o. – czy złożenie do sądu przez rodziców wniosku o zezwolenie na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka ma wpływ na bieg terminu do złożenia oświadczenia o odrzucenia spadku ustanowionego w art. 1015 § 1 k.c. ?
  3. W przypadku uznania, iż złożenie do sądu przez rodziców wniosku o zezwolenie na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka ma wpływ na bieg terminu do złożenia oświadczenia o odrzucenia spadku ustanowionego w art. 1015 § 1 k.c., to czy polega ona na tym, że:
  1. następuje zawieszenie biegu terminu do określonego w art. 1015 § 1 k.c. na czas trwania postępowania przed sądem opiekuńczym,
  2. następuje przerwanie biegu tego terminu,
  3. termin ten nie biegnie od chwili złożenia wniosku do sądu opiekuńczego do chwili uprawomocnienia się postanowienia sądu opiekuńczego zezwalającego na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku oraz w czasie niezbędnym do złożenia przez rodziców takiego oświadczenia bez nieuzasadnionej zwłoki ?

W tym miejscu przypomnieć należy, iż zgodnie z treścią art. 1015 § 1 k.c. „Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.”, natomiast zgodnie z treścią art. 101 § 3 k.r.o. „Rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko.”

W uzasadnieniu tak złożonego wniosku, w odniesieniu do pierwszego z przedstawionych powyżej zagadnień Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego wskazała, iż w orzecznictwie Sądu Najwyższego występuje rozbieżność pomiędzy abstrakcyjnie ustalonymi kryteriami zaliczenia czynności do zbioru czynności zwykłego zarządu majątkiem dziecka oraz do zbioru czynności przekraczających zarząd „zwykły”, a przypisaniem ( w innych orzeczeniach ) danej czynności do jednego z tych zbiorów bez zastosowania opisanych kryteriów.

I tak w uchwale z dnia 30 kwietnia 1977r., sygn. akt: III CZP 73/76, Sąd Najwyższy wskazał, jako istotne kryterium zaliczenia danej czynności do zbioru czynności zwykłego zarządu majątkiem dziecka, bądź do zbioru czynności przekraczających zwykły zarząd, zasady doświadczenia życiowego. Wedle tych zasad należy oceniać, czy „konkretna czynność prawna w przeciętnych i typowych sytuacjach życiowych naraża dobro dziecka i jego interes majątkowy czy też – przeciwnie – z reguły leży w jego interesie”. W postanowieniu z dnia 17 października 2000r., sygn. akt: I CKN 319/00, Sąd Najwyższy dodał przy tym, iż „obiektywnym i sprawdzalnym miernikiem czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu jest ciężar gatunkowy dokonywanej czynności, jej skutki w sferze majątku małoletniego (..) oraz szeroko pojęte dobro dziecka i ochrona jego interesów życiowych”. Tym samym można krótko podsumować, iż starsze orzecznictwo Sądu Najwyższego co do zasady nie przesądzało, czy odrzucenie spadku jest już z samej tylko natury tego oświadczenia jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, albowiem wskazywało na konieczność każdorazowego badania okoliczności konkretnej sprawy i uwzględnienia wskazanych powyżej kryteriów w postaci zasad doświadczenia życiowego, doniosłości złożenia takiego oświadczenia dla majątku dziecka czy dobra dziecka.

Z kolei w nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego niemal jednolicie przyjmuje się, iż odrzucenie spadku w imieniu dziecka przez jego przedstawicieli ustawowych stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, a tym samym, iż do złożenia przedmiotowego oświadczenia koniecznym jest zawsze uprzednie wyrażenie zgody przez sąd opiekuńczy.

Nadto wątpliwości co do zakwalifikowania złożenia oświadczenia o odrzucenia spadku jako czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu lub mieszczącej się w jego granicach pogłębia definicja wykonywania zarządu określona w art. 36 § 2 k.r.o., zgodnie z treścią której: „Wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania tego majątku”. Jeżeli zapis ten można byłoby interpretować jako ograniczający czynności zarządu wyłącznie do przedmiotów majątkowych, które w dacie dokonywania czynności należą do zarządzanego majątku, a zarazem, o ile taką definicję można byłoby uznać za wiążącą także odnośnie do zarządu majątkiem dziecka, to oświadczenie o przyjęciu bądź o odrzuceniu spadku, do którego została powołana osoba małoletnia, nie byłoby czynnością zarządu jej majątkiem.

Rozstrzygnięciu przedstawionego zagadnienia nie sprzyja również fakt, iż tak za przyjęciem, iż złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu jak i przyjęciem, iż czynność ta mieści się w granicach zwykłego zarządu, przemawiają, jak się wydaje równie doniosłe, wartości. Wskazuje się bowiem, iż za uznaniem tej czynności za czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka przemawia fakt, iż ocena stanu faktycznego sprawy przez sąd opiekuńczy na podstawie art. 101 § 3 k.r.o. zwiększa prawdopodobieństwo należytej ochrony dobra dziecka, a tym samym stanowi realizację zasady dobra dziecka. Z kolei za uznaniem, iż złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w okolicznościach konkretnej sprawy może mieścić się w granicach zwykłego zarządu majątkiem dziecka przemawiają względy społeczne. Szybciej ustalony jest bowiem krąg spadkobierców, łatwiej o zachowanie terminu zawitego z art. 1015 § 1 k.c., natomiast sąd opiekuńczy może dzięki „odciążeniu” od takich spraw dokładniej i szybciej rozpoznać inne sprawy z zakresu zarządu majątkiem dziecka

W tym miejscu wskazać należy, iż omawiane zagadnienie ma niewątpliwie doniosłe znaczenie praktyczne. Jak wskazuje się bowiem w orzecznictwie brak uprzedniego wyrażenia przez sąd opiekuńczy zgody na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka skutkuje bezwzględną nieważnością takiej czynności na podstawie art. 58 § 1 k.c. ( tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12 grudnia 1997 r., sygn. akt: III CKU 92/97 ). Tym niemniej zaznaczyć należy, iż możliwość złożenia przez przedstawicieli ustawowych dziecka oświadczenia
o odrzuceniu spadku bez uprzedniej zgody sądu opiekuńczego jest istotnie ograniczona z uwagi na konieczność złożenia takiego oświadczenia przed sądem lub notariuszem, którzy przed odebraniem takiego oświadczenia winni zwrócić uwagę na konieczność uprzedniego wyrażenia zgody przez sąd opiekuńczy i skutkach jej braku. Nadto należy mieć również na uwadze fakt, iż w obecnym stanie prawnym ryzyko zagrożenia interesów majątkowych dziecka w przypadku wadliwego złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku przez jego przedstawicieli ustawowych jest znacznie niższe, a to z uwagi na nowe brzmienie art. 1015 § 2 k.c., stanowiącego, iż „Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym w § 1 jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarz” ( w poprzednim stanie prawnym brak złożenia oświadczenia był jednoznaczny z przyjęciem spadku wprost ).

Natomiast w odniesieniu do drugiego i trzeciego z przedstawionych powyżej zagadnień Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego wskazała, iż w orzecznictwie zachodzi rozbieżność co do wpływu wszczęcia postępowania o wyrażenie przez sąd zgody na złożenie przez przedstawiciela ustawowego na bieg terminu z art. 1015 § 1 k.c.

Zgodnie z pierwszym poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy m.in. w postanowieniach z dnia 25 maja 2012 r., I CSK 414/11, LEX nr 1254617, z dnia 13 grudnia 2012 r., V CSK 18/12, LEX nr 1293843, z dnia 25 lutego 2015 r., IV CSK 304/14, LEX nr 1663137, złożenie do sądu przez rodziców wniosku o zezwolenie na złożenie stosownego oświadczenia nie ma wpływu na bieg terminu określonego w art. 1015 § 1 k.c., rozpoczynającego się od dnia dowiedzenia się przez rodziców o tytule powołania dziecka do spadku.

Kolejne przedstawione poniżej poglądy zgodnie natomiast przyjmują, iż złożenie przez przedstawicieli ustawowych dziecka wniosku o wyrażenie zgody na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku ma wpływ na bieg terminu z art. 1015 § 1 k.c., opowiadając się za dopuszczalnością stosowania w tej sytuacji analogii z przepisów o biegu terminów przedawnienia. Przy tym wyniki zastosowania tej analogii były zróżnicowane.

I tak, zgodnie z drugim poglądem w sytuacji złożenia wniosku do sądu opiekuńczego o udzielenie zezwolenia na odrzucenie spadku, termin do odrzucenia spadku wskutek zastosowania analogii legis ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania przed sądem opiekuńczym ( tak m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 listopada 2013 r., I CSK 329/13 oraz z dnia 24 września 2015 r., V CSK 686/14, LEX nr 1816581 ). W konsekwencji termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku nie biegnie do czasu uprawomocnienia się postanowienia sądu opiekuńczego zezwalającego na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez małoletniego.

Zgodnie z trzecim poglądem optymalnym środkiem złagodzenia rygoryzmu terminu zawitego określonego w art. 1015 § 1 k.c. będzie potraktowanie złożenia wniosku rodzica o zezwolenie na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego na podstawie art. 101 § 3 k.r.o. w związku z art. 583 k.p.c., analogicznie jak czynności przed sądem, o której mowa w art. 123 § 1 pkt. 1 k.c. ( tak Sąd Najwyższy dnia 28 maja 2015 r., III CSK 352/14 ). Tym samym skuteczne złożenie stosownego wniosku do sądu opiekuńczego skutkować będzie przerwaniem biegu terminu z art. 1015 § 1 k.c., natomiast po prawomocnym wydaniu przez sąd opiekuńczy postanowienia uwzględniającego wniosek rozpocznie on swój bieg na nowo. Nie przedstawiając w tym miejscu w całości motywów jakie legły u podstaw tego stanowiska, wskazać należy, iż w ocenie Sądu Najwyższego za takim właśnie rozwiązaniem przemawiają „doniosłe racje aksjologiczne i konstytucyjne”.

Wreszcie zgodnie z czwartym poglądem, wyrażonym w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2016 r., III CSK 329/15, OSNC 2017, nr 5, poz. 61, od chwili złożenia do sądu opiekuńczego przez przedstawiciela ustawowego małoletniego spadkobiercy wniosku o zezwolenie na złożenie w jego imieniu oświadczenia o odrzuceniu spadku termin przewidziany w art. 1015 § 1 k.c. nie biegnie, natomiast po uprawomocnieniu się postanowienia o udzieleniu zezwolenia przedstawiciel ustawowy małoletniego powinien złożyć to oświadczenie bezzwłocznie, chyba że wskazany termin, uwzględniając czas trwania postępowania opiekuńczego, jeszcze nie upłynął. W uzasadnieniu omawianego orzeczenia Sąd Najwyższy stwierdził, iż zarówno przy próbie zastosowania instytucji zawieszenia biegu terminu przedawnienia jak i przy zastosowaniu przez analogię przepisu o przerwaniu biegu terminu przedawnienia do biegu terminu zawitego przewidzianego w art. 1015 § 1 k.c. (postanowienie z dnia 28 maja 2015 r., III CSK 352/14, OSNC 2016, nr 5, poz. 63,) w praktyce może dochodzić do nadmiernego przedłużenia tego terminu.

Rozstrzygając w/w zagadnienia prawne Sąd Najwyższy podjął uchwałę o następującej treści:

  1. Złożenie przez rodziców w imieniu małoletniego dziecka oświadczenia o odrzuceniu spadku jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka.
  2. Termin przewidziany w art. 1015 § 1 k.c. nie może się skończyć przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku. Po prawomocnym zakończeniu tego postępowania oświadczenie małoletniego powinno być złożone niezwłocznie, chyba że termin ten jeszcze nie upłynął.

Tym samym, w odniesieniu do rozstrzygnięcia zawartego w pkt 1 uchwały stwierdzić należy, iż Sąd Najwyższy w całości podzielił stanowisko wyrażone w swoim, przedstawionym już powyżej, nowszym orzecznictwie. W ocenie autora niniejszego artykułu stanowisko to zasługuje na aprobatę, albowiem w sposób jednoznaczny przesądza, iż przedstawicieli ustawowi dziecka mogą złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku wyłącznie po uprzednim wyrażeniu zgody przez sąd opiekuńczy. Rozwiązanie to niewątpliwie realizuje postulat pewności prawa oraz jest zgodne z zasadą dobra dziecka, albowiem poddaje czynności kluczowe dla sytuacji majątkowej dziecka kontroli sądu opiekuńczego.

Również rozstrzygnięcie zawarte w pkt 2 uchwały winno w ocenie autora spotkać się z akceptacją tak judykatury i doktryny, albowiem wydaje się należycie zabezpieczać tak szybkość postępowań spadkowych jak i interesy dziecka i jego przedstawicieli ustawowych.

Przygotował: aplikant adwokacki Bartosz Bednarek

Kategoria: Co nowego w prawie