W kolejnej części opracowania październikowej nowelizacji k.p.k. omówiono nowe zasady prowadzenia postępowania sądowego oraz zaskarżania orzeczeń i rozpatrywania środków odwoławczych. Na uwagę pełnomocników procesowych zasługują zwłaszcza ingerencje w konstruowanie zarzutów apelacyjnych oraz modyfikacja względnych przyczyn odwoławczych.
W poprzednich częściach niniejszego opracowania wskazywano, że przyspieszenie postępowania ma zdaniem ustawodawcy być m.in. efektem ograniczenia obowiązków informacyjnych. Kolejny jego przykład to art. 387 § 1a k.p.k., zgodnie z którym przed wydaniem wyroku skazującego w trybie dobrowolnego poddania się karze sąd poucza oskarżonego o podstawach apelacyjnych tylko wtedy, gdy jest on obecny na sali rozpraw.
Zmodyfikowano zasady uznawania dokumentów za ujawnione w trakcie przewodu sądowego. Od teraz, zgodnie z dyspozycją art. 394 k.p.k., odczytywanie danych osobowych oskarżonego oraz wyników wywiadu środowiskowego następuje wyłącznie na wniosek oskarżonego lub obrońcy. Protokoły i dokumenty odczytuje się wyłącznie:
- na wniosek strony, która nie miała możliwości zapoznania się z ich treścią lub
- gdy sąd uzna to za niezbędne.
Protokoły wyjaśnień oskarżonego, współoskarżonego lub zeznań świadków, a także protokoły z innych czynności, zapisy audiowizualne i dane dotyczące oskarżonego odczytuje przewodniczący lub na jego zarządzenie członek składu orzekającego bądź protokolant.
Zmiany dotknęły także dowodów rzeczowych na rozprawie. Od teraz dowody sprowadza się na salę rozpraw na wniosek strony lub gdy sąd uzna to za niezbędne. Odpowiednio przepisy dotyczące wyznaczania sędziego lub sądu wezwanego stosuje się do dowodu z oględzin.
Ustawodawca wydłużył długość dopuszczalnej przerwy w rozprawie z 35 do 42 dni.
Nowelizacja rozbudowała art. 405 k.p.k. dotyczący zamykania przewodu sądowego. Po zmianach z chwilą zamknięcia przewodu sądowego ujawnione są bez odczytywania wszystkie protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie, które nie zostały odczytane – chodzi o te wskazane przez oskarżyciela (za wyjątkiem oddalonych przez sąd), strony we wnioskach dowodowych oraz dopuszczone przez sąd z urzędu. O ujawnieniu bez odczytywania protokołów i dokumentów zamieszcza się wzmiankę w protokole rozprawy. Wskazywanie poszczególnych protokołów i dokumentów nie jest konieczne.
Za pozytywny należy uznać fakt doprecyzowania art. 420 k.p.k. regulujący kwestię postanowień uzupełniających wyrok. Nowelizacja jednoznacznie wskazuje, że dotyczy to kwestii zaliczenia okresu rzeczywistego pozbawienia wolności, okresu zatrzymania prawa jazdy lub innego odpowiedniego dokumentu lub okresu stosowania środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276 k.p.k., nałożenia obowiązku zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu albo dowodów rzeczowych. Jednocześnie wskazano, że strony mają prawo wziąć udział wyłącznie w posiedzeniu, którego przedmiotem jest rozstrzygnięcie co do przepadku albo dowodów rzeczowych.
W kontekście filozofii zmian dokonanych w postępowaniu karnym trudno zrozumieć modyfikację art. 423 § 1 k.p.k. Z jednej strony ustawodawca czas na sporządzenie uzasadnienia wyroku nakazuje liczyć nie od daty złożenia, ale wpływu do sądu (to raczej zmiana kosmetyczna), z drugiej jednak – wprowadza nową przesłankę wydłużenia czasu sporządzenia uzasadnienia – „inną ważną przyczynę”, która może być interpretowana bardzo szeroko i według potrzeb wymiaru sprawiedliwości.
W art. 426 § 2 k.p.k. wprowadzono możliwość składania tzw. poziomego zażalenia na postanowienie sądu odwoławczego o zawieszeniu postępowania. Jednocześnie jeśli zaskarżone postanowienie dotyczy nałożenia kary porządkowej lub kosztów procesu, środek odwoławczy będzie rozpatrywał jeden sędzia.
Kolejna karygodna ingerencja w swobodę konstruowania środków odwoławczych (po opisanej w poprzedniej części opracowania kwestii prowadzenia postępowania dowodowego pod nieobecność oskarżonego i jego obrońcy) znalazła się w art. 427 § 3a k.p.k. Zgodnie z jego brzmieniem w środku odwoławczym nie można podnosić zarzutu nieprzeprowadzenia dowodu z urzędu, chyba że okoliczność, która ma być udowodniona, ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie, czy czyn zabroniony został popełniony w warunkach art. 64 lub art. 65 k.k., lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 93g k.k.
Istotna z punktu widzenia praktyki jest zmiana względnych podstaw odwoławczych z art. 438 k.p.k. Od teraz zarzut obrazy przepisów prawa materialnego został rozbity na dwie kategorie:
- obraza prawa materialnego w zakresie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżonemu;
- obraza prawa materialnego w innym przypadku, chyba że pomimo błędnej podstawy prawnej orzeczenie odpowiada prawu.
Ciekawą modyfikację przewidziano w art. 442 § 3 k.p.k. W postępowaniu po uchyleniu orzeczenia przez sąd II instancji, wskazania tego sądu co do dalszego postępowania mogą dotyczyć wyłącznie dowodów i innych czynności, które powinny być przeprowadzone, lub okoliczności, które należy wyjaśnić. Wskazania sądu odwoławczego nie mogą dotyczyć sposobu oceny poszczególnych dowodów.
Nowy art. 443a k.p.k. w miarę kompleksowo reguluje kwestię zaskarżania uzasadnień. W tym zakresie odpowiednio stosuje się art. 438 k.p.k. i 440 k.p.k. Środkiem odwoławczym od uzasadnienia orzeczenia jest zażalenie, jeżeli nie wniesiono apelacji. W razie wniesienia apelacji i zażalenia – zażalenie rozpoznaje sąd odwoławczy łącznie z apelacją. Strony mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu odwoławczego rozpoznającego zażalenie. Odpowiednio stosuje się tutaj art. 451 k.p.k. o sprowadzeniu oskarżonego na jego wniosek. Po rozpoznaniu środka odwoławczego od uzasadnienia sąd orzeka o utrzymaniu w mocy lub zmianie zaskarżonego uzasadnienia w całości lub w części.
Ustawodawca ponownie ograniczył możliwość stawiania zarzutów apelacyjnych w art. 447 § 6 k.p.k. Podstawą apelacji nie mogą być wyłącznie zarzuty, których uwzględnienie mogłoby nastąpić w trybie:
- art. 105 k.p.k. (sprostowanie omyłek);
- art. 420 k.p.k. (postanowienie uzupełniające wyrok);
- art. 626 k.p.k. (orzeczenie o kosztach).
Zgodnie z nowym brzmieniem art. 449 § 2 k.p.k. jeżeli postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia oraz w sprawach z oskarżenia prywatnego, sąd odwoławczy orzeka na rozprawie jednoosobowo, chyba że zaskarżone orzeczenie sąd pierwszej instancji wydał w innym składzie niż w składzie jednego sędziego.
Rozbudowano regulację w zakresie uzupełnienia uzasadnienia wyroku sądu I instancji. Art. 449a § 1 k.p.k. umożliwia zobowiązanie tego sądu do uzupełnienia uzasadnienia o inne części wyroku w wypadkach, o których mowa w art. 423 § 1a k.p.k. (gdy pierwotne uzasadnienie dotyczyło części wyroku), lub uzupełnienia treści zawartych w uzasadnieniu w tym zakresie, w jakim zostało ono sporządzone. Strona apelująca może uzupełnić apelację w terminie 14 dni od daty doręczenia uzupełnionego uzasadnienia.
Przyspieszenie postępowania ustawodawca chce osiągnąć ingerując także w postępowanie dowodowe przed sądem odwoławczym. Zgodnie z nowym art. 452 § 2 pkt 2 k.p.k. sąd odwoławczy oddala wniosek dowodowy także w przypadku, gdy dowód nie był powołany przed sądem I instancji, pomimo że składający wniosek mógł go wówczas powołać, lub okoliczność, która ma być udowodniona, dotyczy nowego faktu, niebędącego przedmiotem postępowania przed sądem pierwszej instancji, a składający wniosek mógł go wówczas wskazać. Omawianego wniosku dowodowego nie można jednak oddalić na podstawie przytoczonej regulacji, jeżeli okoliczność, która ma być udowodniona, w granicach rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy, ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie, czy czyn zabroniony został popełniony w warunkach, o których mowa w art. 64 k.k. lub art. 65 k.k., lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 93g k.k.
Zmianie uległ początek rozprawy odwoławczej. Zgodnie z art. 453 § 1a k.p.k. jeżeli na rozprawę stawili się jedynie uczestnicy postępowania, sąd może na wniosek lub za zgodą obecnych stron odstąpić od ustnego sprawozdania. Jeżeli na rozprawę nie stawił się nikt, sąd może odstąpić od ustnego sprawozdania. W tych wypadkach przewód sądowy rozpoczyna ogłoszenie postanowienia o odstąpieniu od ustnego sprawozdania.
Wyjątkowo kontrowersyjna zmiana znalazła się w art. 454 k.p.k. (reguły ne peius). Ustawodawca od tej pory dopuszcza możliwość skazania przez sąd odwoławczy oskarżonego, wobec którego warunkowo umorzono postępowanie w I instancji (naruszono tutaj prawo do dwuinstancyjnego sądu) oraz zaostrzenia kary poprzez wymierzenie oskarżonemu dożywotniego pozbawienia wolności (wcześniej sprawa musiała być uchylona do ponownego rozpoznania).
Opracował adwokat Michał Wysocki