Przytoczona uchwała zapadła na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego Sądowi Najwyższemu przez Pierwszego Prezesa SN. Zagadnienie to zostało sformułowane w sposób następujący:

„Czy „pokrzywdzenie” skarżącego orzeczeniem (gravamen), względnie interes prawny w zaskarżeniu stanowi przesłankę dopuszczalności środka zaskarżenia, a jeżeli tak, to czy owo pokrzywdzenie (interes prawny) polega na różnicy między zgłoszonym wcześniej żądaniem a żądaniem uwzględnionym w sentencji rozstrzygnięcia, czy też występuje także wtedy, gdy zaskarżone orzeczenie jest wprawdzie zgodne z żądaniem skarżącego jednakże nie zapewnia mu wszystkich możliwych korzyści, mimo użycia właściwie dobranego, przewidzianego przez prawo środka procesowego lub nie jest zgodne z obowiązującymi przepisami, w sposób który podważa jego stabilność?”

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, przedstawiając do rozstrzygnięcia przytoczone na wstępie zagadnienie prawne zaznaczył, że przepisy kodeksu postępowania cywilnego dotyczące środków zaskarżenia nie wymieniają ani „interesu prawnego”, ani „stanu pokrzywdzenia” powstałego wskutek wydania orzeczenia. W doktrynie i judykaturze jednak wskazuje się na konieczność ich uwzględnienia przy ocenie dopuszczalności lub zasadności środka zaskarżenia. Prezentowany jest także pogląd negujący taką interpretację.

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wskazał, że we współczesnym orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje stanowisko traktujące gravamen (interes prawny) jako dodatkową przesłankę formalną środka zaskarżenia, którego brak uzasadnia odrzucenie środka zaskarżenia z powodu jego niedopuszczalności (np. postanowienia z dnia 8 kwietnia 1997 r., I CKN 57/97, OSNC 1997, Nr 11, poz. 166 oraz z dnia 6 marca 2007 r., II PZ 83/06, OSNP 2008, nr 9 – 10, poz. 136). Sąd Najwyższy wyjaśnił, że pokrzywdzenie orzeczeniem polega na całkowitym, bądź na częściowym nieuwzględnieniu żądań (obrony) i uwidacznia się przez porównanie twierdzeń skarżącego o przysługujących mu prawach z rozstrzygnięciem o tych prawach zawartym w orzeczeniu.

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, stwierdzając zachodzącą w orzecznictwie rozbieżność w wykładni prawa w zakresie objętym zagadnieniem prawnym, powołał orzeczenia, w których Sąd Najwyższy, definiując pojęcie gravamen wskazywał – podobnie jak część przedstawicieli doktryny – na potrzebę dokonywania oceny wykraczającej poza „mechaniczne” porównanie treści żądania z rozstrzygnięciem zawartym w zaskarżonym orzeczeniu (orzeczenia z dnia 6 września 1960 r., 4 CR 877/59, PUG 1962, nr 3, s. 99, z dnia 1 grudnia 1961 r., 4 CR 212/61, OSNCP 1963, Nr 6, poz. 120 oraz z dnia 22 listopada 1968 r., I CR 538/68, OSNCP 1969, Nr 11, poz. 204). Według „poszerzonej” definicji gravamen, pokrzywdzenie orzeczeniem istnieje nie tylko wtedy, gdy zachodzi różnica między tym, czego strona wcześniej żądała, a rozstrzygnięciem, ale także wtedy, gdy orzeczenie jest zgodne z żądaniem strony, jednak nie zapewnia jej wszystkich możliwych korzyści prawnych. Do tej grupy orzeczeń zostało zaliczone także postanowienie z dnia 24 lipca 2013 r., V CZ 44/13 (OSNC 2014, Nr 4, poz. 44), w którym Sąd Najwyższy uznał, że gdy powództwo zostało oddalone tylko na skutek uwzględnienia zarzutu potrącenia wierzytelności pozwanego bez zbadania zarzutu postawionego na pierwszym miejscu, tj. zarzutu bezzasadności żądania, to nie ma podstaw do odrzucenia apelacji pozwanego z powołaniem się na brak pokrzywdzenia orzeczeniem oddalającym powództwo.

Sąd Najwyższy procedując w składzie 7-osobowym doszedł do przekonania, że Pokrzywdzenie orzeczeniem (gravamen) jest przesłanką dopuszczalności środka zaskarżenia, chyba że interes publiczny wymaga merytorycznego rozpoznania tego środka. W obszernym uzasadnieniu uchwały wskazano m.in., iż idea obiektywnej potrzeby uzyskania ochrony prawnej (interesu prawnego), która niewątpliwie racjonalizuje możliwość korzystania ze środków zaskarżenia, ale nie narusza ich istoty, uzasadnia uznanie interesu prawnego w zaskarżeniu, jako przesłanki dopuszczalności środków zaskarżania. Jej istnienie wynika z zasad i regulacji znajdujących odzwierciedlenie w kodeksie postępowania cywilnego. Możliwe jest ponadto jej spójne wkomponowanie w przewidziany w kodeksie system badania dopuszczalności środków zaskarżania orzeczeń. Nie ma też podstaw do odrzucenia interesu prawnego, jako przesłanki środków zaskarżenia z powołaniem się na regulacje konstytucyjne (art. 78 Konstytucji RP), nie chodzi bowiem o pozaustawową okoliczność warunkującą dopuszczalność zaskarżania orzeczeń, ale o przesłankę mającą silne umocowanie w zasadach i regulacjach kodeksowych. Przyjmując koncepcję przeciwników traktowania interesu prawnego, jako przesłanki zaskarżenia, należałoby zakwestionować idee interesu prawnego w uzyskaniu ochrony prawnej, która ma swoją tradycję zarówno w rodzimej, jak również w obcej doktrynie i judykaturze.

Zdaniem Sądu Najwyższego, należy odrzucić zapatrywanie, że pokrzywdzenie występuje także wtedy, gdy zaskarżone orzeczenie jest wprawdzie zgodne z żądaniem skarżącego, jednakże nie zapewnia mu wszystkich możliwych korzyści, mimo użycia właściwego środka procesowego, lub nie jest zgodne z obowiązującymi przepisami, przez co podważa jego stabilność. Pogląd ten oparty jest na koncepcji gravamen w ujęciu szerokim, prezentowanym w okresie obowiązywania tzw. prawdy obiektywnej, a także nieznajdującym uzasadnienia uznaniu, że pokrzywdzenie jest funkcją orzeczenia dotkniętego wadami a ponadto wynika z nietrafnego założenia, iż z prawomocności materialnej orzeczenia korzysta nie tylko jego sentencja, ale także motywy przytoczone w uzasadnieniu.

Sąd Najwyższy stwierdził nadto, iż w sprawach, w których interes publiczny wymaga merytorycznego rozpoznania środka zaskarżenia, gravamen (interes prawny w zaskarżeniu) należy ujmować szerzej, nie sprowadza się on bowiem tylko do pokrzywdzenia w wąskim rozumieniu, tj. w różnicy między żądaniem a zaskarżeniem orzeczenia, lecz obejmuje także zaskarżenie orzeczenia zgodnego z żądaniem strony. Innymi słowy, gdy interes publiczny uzasadnia ponowne merytoryczne zbadanie sprawy, ocena w zakresie pokrzywdzenia (gravamen) staje się bezprzedmiotowa na etapie badania dopuszczalności środka zaskarżenia, mogłoby się bowiem okazać, że skarżący dysponując korzystnym dla niego orzeczeniem nie zdoła w tej fazie postępowania wykazać pokrzywdzenia; dopiero merytoryczne rozpoznanie sprawy umożliwia podjęcie właściwej oceny w tym zakresie.

Rozpatrywanie kwestii, czy skarżący jest pokrzywdzony orzeczeniem, wchodzi w grę tylko wtedy, gdy weryfikacja orzeczenia uwarunkowana jest wniesieniem właściwego środka zaskarżenia od danego orzeczenia. Z oczywistych względów kategoria ta nie jest aktualna wtedy, gdy sąd uprawniony jest do zmiany albo uchylenia danego orzeczenia z urzędu (por. art. 4921 k.p.c. i art. 5021 k.p.c.). Gravamen nie ma także zastosowania do środków zaskarżenia wnoszonych przez podmioty działające w postępowaniu w interesie publicznym, w tym przede wszystkim przez organy i podmioty publiczne.

Podsumowując Sąd Najwyższy wskazał, iż należy uznać, że pokrzywdzenie orzeczeniem (gravamen) zachodzi wtedy, gdy zaskarżone orzeczenie jest obiektywnie w sensie prawnym niekorzystne dla skarżącego, gdyż z punktu widzenia jego skutków związanych z prawomocnością materialną skarżący nie uzyskał takiej ochrony prawnej, którą zamierzał osiągnąć przez procesowo odpowiednie zachowanie w postępowaniu poprzedzającym wydanie orzeczenia (żądanie oddalenia powództwa), a w razie jego braku zaskarżone orzeczenie (np. wyrok zaoczny, nakaz zapłaty) per se wywołuje takie skutki. Gravamen, będąc warunkiem istnienia interesu prawnego w zaskarżeniu orzeczenia, jest przesłanką dopuszczalności środka zaskarżenia, chyba że interes publiczny wymaga merytorycznego rozpoznania tego środka.

Uchwale postanowiono nadać moc zasady prawnej. Przygotował: adwokat Mariusz Zelek