Dnia 29 marca 2016 roku Prezydent RP podpisał ustawę z dnia 11 marca 2016 roku o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Należy również wspomnieć, że tego samego dnia została też podpisana ustawa z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks karny wykonawczy, która przywraca możliwość wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego.
Ostatnio wiele mówi się o zmianach zarówno procedury karnej, jak i prawa karnego materialnego. Poniżej zwracam uwagę jedynie na najważniejsze zmiany (często polegające na powrocie do uregulowań sprzed 1 lipca 2015 roku) w procedurze karnej. Podkreślam, że niniejszej opracowanie nie obejmuje opisu wszystkich zmian wprowadzonych w/w ustawą.
Przede wszystkim celem ustawy z 11 marca 2016 roku – jak wskazuje się w uzasadnieniu projektu ustawy – było przywrócenie bardziej aktywnej roli sądu w procesie oraz pierwszeństwo zasady prawdy materialnej. W związku z tym w przywrócono zasadę, zgodnie z którą należy przede wszystkim dążyć do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy, a dopiero w przypadku niemożności usunięcia wątpliwości – rozstrzygnąć je na korzyść oskarżonego (art. 5 ust. 2 KPK powrócił do brzmienia: „niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego”)
Najistotniejsza zmiana w stosunku do nowelizacji z 2015 roku dotyczy oczywiście zasad przeprowadzania dowodów w postępowaniu przed sądem – art. 167 KPK. W modelu kontradyktoryjnym, który obowiązywał mniej niż rok, dowody były przeprowadzane przez strony po ich dopuszczeniu przez sąd i jedynie w wyjątkowych przypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami – sąd mógł przeprowadzić dowód
z urzędu. Art. 167 KPK w brzmieniu po 15 kwietnia 2016 roku nakazuje sądowi uzupełnianie inicjatywy dowodowej poprzez przeprowadzenie dowodów z urzędu w każdym wypadku, gdy jest to niezbędne dla wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy.
Zmieniono również brzmienie art. 168a KPK: Dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego, chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności.
I dodano art. 168b KPK: Jeżeli w wyniku kontroli operacyjnej zarządzonej na wniosek uprawnionego organu na podstawie przepisów szczególnych uzyskano dowód popełnienia przez osobę, wobec której kontrola operacyjna była stosowana, innego przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego niż przestępstwo objęte zarządzeniem kontroli operacyjnej lub przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego popełnionego przez inną osobę niż objętą zarządzeniem kontroli operacyjnej, prokurator podejmuje decyzję w przedmiocie wykorzystania tego dowodu w postępowaniu karnym.
Poprzez zmianę brzmienia art. 46 KPK, doszło do usunięcia obowiązku stawiennictwa prokuratora na rozprawie w sprawach mniejszej wagi, co oczywiście jest pewnego rodzaju konsekwencją powrotu do możliwości przeprowadzania przez sądy dowodów z urzędu.
Ponadto ograniczono tryby konsensualne w sprawach o poważne przestępstwa, które powinny być rozpoznawane na publicznej rozprawie.
Ze względu na usunięcie art. 59a z Kodeksu Karnego, z KPK zostały usunięte również przepisy dotyczące możliwości umorzenia postępowania na wniosek pokrzywdzonego.
W uzasadnieniu projektu ustawy podkreślało się również, że ustawa ta ma na celu usprawnienie i przyspieszenie postępowania, m.in. poprzez przyspieszenie postępowań w instancji odwoławczej – sąd drugiej instancji będzie bowiem obowiązany w granicach zaskarżenia dopuścić dowody z urzędu, co ułatwi zakańczane spraw w drugiej instancji, bez konieczności uchylania wyroków, a także poprzez uproszczenie aktu oskarżenia i brak konieczności umieszczania tez dowodowych przy zachowaniu fakultatywnego uzasadnienia.
Poza powrotem do procedury karnej sprzed 1 lipca 2015 roku, ustawodawca wprowadził także nową instytucję, tj.: skargę na wyrok sądu odwoławczego (art. 539a-539f). Ten nadzwyczajny środek zaskarżenia ma dotyczyć wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu I instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania. W takim przypadku, stronie przysługiwać ma skarga do Sądu Najwyższego, który po rozpoznaniu skargi na posiedzeniu bez udziału stron – oddali skargę albo wyrokiem uchyli zaskarżony wyrok w całości lub części i przekaże sprawę sądowi odwoławczemu do ponownego rozpoznania.
Co do zasady, opisywana nowelizacja wejdzie w życie z dniem 15 kwietnia 2016 roku, poza przepisami KPK, które dotyczą reguł wyznaczania składu orzekającego (art. 40a, 351, 439 § 1 pkt 1a KPK), które wejdą w życie z dniem 1 stycznia 2017 roku.
Oczywiście, biorąc pod uwagę, wielość nowelizacji procedury karnej w ostatnim czasie, należy zwrócić szczególną uwagę na przepisy intertemporalne:
- Czynności procesowe dokonane przed dniem wejścia w życie wyżej opisanej ustawy są skuteczne, jeżeli dokonano ich z zachowaniem przepisów dotychczasowych,
- W razie wątpliwości, czy stosować prawo dotychczasowe, czy przepisy nowej ustawy, stosuje się przepisy nowej ustawy,
- Jeżeli na podstawie nowej ustawy nastąpiła zmiana właściwości lub składu sądu, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji orzeka sąd dotychczas właściwy lub w dotychczasowym składzie,
- Postępowania przygotowawcze wszczęte przed 15 kwietnia 2016 roku, w których do tego dnia nie został wniesiony do sądu akt oskarżenia, wniosek o wydanie wyroku skazującego, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania lub wniosek o umorzenie postępowania przygotowawczego i orzeczenie środka zabezpieczającego, prowadzi się w dalszym ciągu według przepisów nowej ustawy. Należy jednak dokonać czynności procesowych, które są wymagane według przepisów nowej ustawy, a które do 15 kwietnia 2016 roku nie zostały dokonane.
Przygotowała: adw. Anna Zagierska